قرارداد معاوضه یا سواپ، در لغت به معنای قرارداد جابه جایی یا مبادله پایاپای بوده و در مفهوم به مبادله و رد و بدل کردن مبلغ یا مبالغی مشخص در آینده اشاره دارد. در این قرارداد یک طرف در نقش فروشنده سواپ که به او خریدار حمایت و یک طرف در نقش خریدار سواپ که به او سرمایه گذار می گویند، مشارکت دارد. از جمله ویژگی های بارز این نوع قرارداد می توان به در معرض ریسک اعتباری بودن آن اشاره کرد.
قرارداد معاوضه یا سواپ (SWAP) چیست؟
قرارداد معاوضه، سواپ یا عبارت لاتین آن SWAP، یکی از آن واژگان و اصطلاحاتی است که با ورود به دنیای بورس و ترید، به کرات می شنوید. به عنوان یک فعال بازار بورس و یا یک معامله گر دنیای ترید و معاملات، لازم است با مفهوم این واژه و زیر و بم آنچه به موجبش اتفاق افتاده و حاصل می شود، آشنا شوید.
اگر بخواهیم پیش از بررسی مفهوم این واژه، به کسب اطلاعات درباره معنای لغوی آن پی ببریم، باید بگوییم که SWAP در زبان انگلیسی به معنای مبادله کردن است که در فارسی به آن معامله پایاپای نیز می گویند.
اما آنچه که در مفهوم به واقع طی یک قرارداد سواپ رخ می دهد چیست؟
در حقیقت، طی یک قرارداد معاوضه یا سواپ، دو طرف قرارداد با یکدیگر عهد می کنند تا در بازه زمانی مشخصی که برای قراردادشان تعیین کرده اند، دو جریان مالی که هرکدام به صورت مجزا از طرق مجزا در آینده به دست می آورند را با یکدیگر معاوضه کنند. به عبارت دقیق تر، یک طرف قرارداد، مبالغی را بر اساس متغیری شناور (مانند سهام، اوراق بهادار، نرخ ارز و مواردی از این دست) پرداخت کرده و طرف دیگر مبالغی را بر اساس یک متغیر دیگر (متفاوت از آنچه طرف اول قرارداد برگزیده است) پرداخت می کند.
بیشترین حالت رایج سواپ آن است که یک طرف قرارداد، متغیری شناور (یعنی مبنایی که نرخ آن مانند ارزش سهام بورس، نرخ ارز و مواردی از این دست، دائما در حال تغییر است) را برای خود برمی گزیند و طرف دیگر مبلغ خود را بر حسب یک نرخ ثابت پرداخت می کند. اما با این حال سواپ هایی وجود دارد که طی آن هر دو طرف قرارداد، مبالغ خود را بر اساس نرخ یا متغیری شناور پرداخت می کنند.
بد نیست بدانید با توجه به آنچه گفته شد، استفاده از لغاتی مانند خریدار و فروشنده در قرارداد معاوضه، ادبیات رایجی محسوب نمی شود و بیشتر در این زمینه، از لغات «پرداخت کننده بر حسب نرخ شناور» و «پرداخت کننده بر حسب نرخ ثابت» استفاده می شود.
تاریخچه قرارداد معاوضه یا سواپ
در سال ۱۹۸۱ میلادی، اولین قرارداد سواپ بین بانک جهانی و شکرت IBM عقد شد. این نوع قرارداد به حدی از مرسومیت در بازار مالی رسید که طی گزارش منتشر شده بانک تسویه حساب های بین المللی در سال ۲۰۲۰، حجم این نوع مبادلات، عددی بالغ بر ۳۴۸ تریلیون دلار محاسبه شده است.
آشنایی با اجزای تشکیل دهنده سواپ
اجزای تشکیل دهنده یک قرارداد معاوضه یا سواپ به شرح زیر هستند که در ادامه به ارائه توضیحاتی مقدماتی و قابل درک درباره هریک از این اجزای تشکیل دهنده می پردازیم.
دارایی پایه
منظور از دارایی پایه، همان هدف قرارداد است. یعنی آنچه که به موجب آن، مبالغ تعیین و جابه جا می گردند. دارایی پایه به طور معمول و رایج یکی از گزینه های زیر است:
- سبد دارایی بورس
- وام
- شاخص سهام
- شاخص دارایی اوراق قرضه
- ریسک اعتباری (ورقه قرضه)
فروشنده سواپ
فروشنده سواپ که به آن خریدار حمایت نیز گفته می شود، در اصل آن طرف قراردادی است که نرخ شناور را دریافت کرده و بازده کل را به طرف دیگر قرارداد پرداخت می کند.
خریدار سواپ
خریدار سواپ که به آن فروشنده حمایت یا سرمایه گذار نیز گفته می شود، در اصل آن طرف قراردادی است که نرخ شناور را پرداخت و بازده کل را از طرف دیگر دریافت می کند.
شخص مرجع
به شخص مرجع، تعهد مرجع نیز گفته می شود که در واقع همان صادرکننده نرخ است که می تواند بانک، یک شخص حقوقی، شرکتی خاص یا حتی دولت باشد.
صرف سواپ
به پرداخت هایی که توسط فروشنده سواپ یا در واقع همان خریدار حمایت صورت می گیرد، پایه صرف می گویند. پرداخت های دیگری نیز وجود دارد که ممکن است بنا به شرایطی خاص از طرف خریدار سواپ یا در اصل همان فروشنده حمایت، صورت گیرد؛ به چنین پرداخت هایی پایه حمایت می گویند. بنابراین، خریدار و فروشنده در تاریخ معین قرارداد، بر سر این پایه صرف به توافق می رسند. این پایه صرف تا پایان قرارداد به صورت ثابت باقی می ماند. (۳)
آشنایی با انواع سواپ یا قرارداد معاوضه
در این بخش، شما را با برخی از انواع سواپ آشنا کرده و فهرستی از گوناگونی آن ها را در اختیارتان قرار می دهیم.
- سواپ نرخ بهره
- سواپ سهام
- سواپ ارزی
- سواپ ارزی ثابت – ثابت
- سواپ ارزی ثابت – شناور
- سواپ نرخ بازده کل
- سواپ کالا
- سواپ نکول اعتباری (۴)
بارزترین ویژگی های قرارداد سواپ کدامند؟
آنچه به عنوان یک تعریف کلی از سواپ وجود دارد، در واقع توافق بر سر مجموعه ای از پرداخت هاست که در آینده به وقوع می پیوندند. از ویژگی های بارز این نوع قرارداد آن است که به هنگام عقد قرارداد، هیچ گونه وجهی بین طرفیت رد و بدل نمی شود.
پس از همین ویژگی می توان نتیجه گرفت که ارزش سواپ در هنگام آغاز آن برابر صفر است. اگر انواع سواپ ها را به یاد داشته باشید، باید بدانید که سواپ ارزی از این قاعده تبعیت نمی کند. در واقع در سواپ ارزی، دو طرف قرارداد مبلغ فرضی قرارداد را معادل ارزهای مختلف مدنظرشان در همان ابتدای عقد قرارداد، بین یکدیگر جابه جا می کنند.
از دیگر ویژگی های بارز قراردادهای سواپ باید به این نکته اشاره کرد که همه آن ها دارای تاریخ خاتمه مشخصی هستند. درواقع آخرین پرداخت طرفین قرارداد در این تاریخ مشخص صورت می گیرد. ویژگی دیگر درباره قرارداد سواپ این است که تسویه آن معمولا به صورت نقدی انجام می گیرد. و به عنوان آخرین ویژگی قرارداد معاوضه یا سواپ باید گفت که این قسم از قراردادها همواره در خطر ریسک اعتباری هستند.
منظور از ریسک اعتباری در سواپ چیست؟
به طور کلی منظور از ریسک اعتباری، در واقع ریسکی است که به موجب قصور یکی از طرفین قرارداد در شرایط و ضوابطی که می بایست تابع آن باشد، پدید می آید. به این ترتیب قصور یا نکول یکی از طرفین در سواپ می تواند عدم پرداخت به موقع باشد. این نوع ریسک پیش تر صرفا درباره اوراق قرضه تعریف می شد و به موجب آن قرض دهنده های وام های اعتباری از بازپرداخت وامی که قرض داده بودند، توسط قرض گیرنده، مضطرب بودند و درواقع همواره در ریسک عدم بازپرداخت به موقع قرار داشتند.
از این رو به آن ریسک نکول نیز می گویند. پس به طور کلی باید گفت، ریسک نکول به معنی آن است که طرفی از قرارداد که وظیفه پرداخت را بر عهده دارد، به هر دلیلی، نخواهد یا نتواند پرداخت خود را بر اساس توافقات اولیه قرارداد انجام دهد. ریسک اعتباری حاکی از ضرری نشأت گرفته از عدم پرداخت به موقع طرفین قرارداد یا هر رخ داد اعتباری دیگر است. (۵)
مثالی از ریسک اعتباری در قرارداد سواپ
برای درک بهتر ریسک اعتباری در قراردادهای سواپ، بیایید نگاهی به مثال زیر بیندازیم:
فرض کنید یک سازمان به طور همزمان با دو مجموعه دیگر قرارداد معاوضه یا سواپ دارد. با این تفاوت که در یکی از قراردادها نقش خریدار حمایت و در قرارداد دیگر فروشنده حمایت را دارد. اگر هر دو مجموعه طرف قرارداد این سازمان به طور منظم و متعهد، پایبند قوانین و شرایط قرارداد باشند، این سازمان به طور کامل از ریسک اعتباری پوشش داده می شود.
اما فرض کنید که یکی از طرفین قرارداد، درواقع یکی از آن مجموعه هایی که این سازمان با آن قرارداد سواپ بسته است، دچار ورشکستی شده و در نتیجه نتواند به عهد و پیمان مالی خود پایبند باشد. در این صورت این سازمان همچنان موظف است با طرف دیگر یعنی مجموعه دیگری که با آن قرارداد سواپ داشت، پایبند بماند. این جاست که ریسک اعتباری تحقق یافته و سازمان را درگیر یک بحران پرداختی می کند.
خاتمه دادن یک قرارداد معاوضه یا سواپ
گفتیم که قرارداد معاوضه یا سواپ، دارای یک تاریخ اتمام یا خاتمه مشخص است. شرایطی وجود دارد که طی آن، یکی از طرفین قرارداد تمایل به خروج از قرارداد آن هم پیش از تاریخ خاتمه باشد. دقیقا مشابه زمانی که شخص دارنده اوراق قرضه، پیش از سررسید تاریخ اوراق قصد فروش آن ها را بکند.
به همین ترتیب و با نگاهی گذرا به بازار بورس و سرمایه گذاری، می بینیم که این خروج پیش از موعد، یک امر رایج و امکان پذیر در بیشتر قسمت های حوزه مالی است. از این رو در قرارداد سواپ نیز خروج پیش از موعد خاتمه قرارداد، برای هر یک از طرفین قرارداد طی شرایط خاصی، امکان پذیر است.
یک قرارداد سواپ، در هر زمان از عمر خود، دارای ارزش بازاری معین و مشخصی است. این ارزش گذاری با توجه به ارزش فعلیِ مبلغ نهایی که در آینده قرار بوده است توسط طرفین پرداخت شود، در طول عمر قرارداد سواپ قابل محاسبه است.
مثلا اگر ارزش بازاری قرارداد سواپ برای یکی از طرفین این قرارداد، مبلغی معادل ۱۳۰ هزار دلار باشد، این شخص در صورت جلب رضایت و کسب اجازه طرف مقابل قرارداد، مبلغ ۱۳۰ هزار دلار معادل نرخ فعلی ارز، از وی دریافت نموده و به این ترتیب به قرارداد برای هر دو طرف معامله، خاتمه دهد.
البته این یکی از راه های خاتمه دادن به قرارداد سواپ بود که یکی از لازمه های آن کسب موافقت طرف مقابل برای خاتمه دادن به قرارداد معاوضه یا سواپ است. از آن جایی که ممکن است راضی کرن طرف مقابل برای خاتمه دادن به قرارداد امری دشوار باشد، یک راه دیگر برای به نوعی خاتمه دادن به قرارداد یا بهتر بگوییم خنثی کردن آن نیز وجود دارد.
به این ترتیب که شخص متقاضی خاتمه قرارداد، بدون آنکه درگیر جریان کسب اجازه و موافقت طرف مقابل شود، وارد یک قرارداد سواپ دیگر با شرایط معکوس قرارداد سواپ فعلی که قصد خاتمه آن را دارد، شود.
در این صورت تمام وظایف و تعهداتی که این شخص در قرارداد سواپ فعلی خود دارد، در قرارداد سواپ جدیدی که شرایطش معکوس این قرارداد است به طور ناخودآگاه و از طرف دیگر قرارداد جدید، محقق شده و جامه عمل می پوشد.
به این ترتیب دیگر فشاری بر روی شخص نبوده و شخص نیازی به اصرار برای خاتمه بخشیدن به قرارداد ندارد. یعنی به نوعی این دو قرارداد لازم و ملزوم یکدیگر را تامین کرده و حالتی خنثی پیدا می کنند.
تاثیرات سواپ در شرایط اقتصادی کشور ایران
یکی از انواع سواپ ها، قرارداد سواپ نفت است. به موجب این قرارداد، کشور ایران قادر به کسب کارمزد برای دریافت نفت در قسمت شمالی و سپس تحویل همان میزان نفت در قسمت جنوبی کشور است. به این ترتیب و باز هم به موجب قرارداد سواپ نفتی، کشور ایران قادر به کاهش بسیار چشم گیر هزینه های مربوط به حمل ونقل و جابه جایی نفت در داخل کشور است.
به موجب شرایطی که سواپ نفتی پدید آورده است، مناطقی که لوله های نفتی از آن عبور کرده اند در معرض رسیدگی بیشتر و در نتیجه مکانیزه تر شدن قرار گرفته اند. همچنین سواپ نفتی توانسته است به نوعی سبب اشتغال زایی داخل کشور شده و در آخر می توان گفت این سواپ نفتی سبب بهبود روابط سیاسی و اقتصادی کشور با کشورهای صادرکننده نفت شده است. (۷)
نتیجه گیری و جمع بندی
اگرچه برای ورود به بازار بورس یا معاملات و سرمایه گذاری، نیازمند کسب اطلاعات بیشتر و دقیق تری در زمینه سایر مفاهیم بورس، انواع قراردادها و همچنین گونه های مختلف سرمایه گذاری هستید، اما امیدواریم این حجم قابل توجه از اطلاعات پیرامون حوزه قراردادهای معاوضه یا سواپ، نیاز شما را از مطالعه بیشتر درباره این حیطه، مرتفع کرده باشد.
