پیاده روی اربعین به عنوان یک سنت زینبی و دوستان آل محمد از سالیان دور رواج داشته است. در سالیان اخیر و درپی تحولات منطقه خاورمیانه و غرب آسیا در قالب یک حماسه میلیونی به کمال و بلوغ نزدیک شده است، بلوغی که نوید احیای آزادی خواهی و رهایی جامعه بشری را از زیر سلطه جهانخواران زمان نوید می‌دهد.
بررسی ابعاد و پیامدهای این همایش عظیم مذهبی و انسانی بر محور زیارت امام حسین (ع) و عزای ۷۲ تن از شهیدان کربلا و گرامی داشت حماسه‌ی زینبی در زنده نگه داشتن نهضت حسینی خصوصاً در پیوند جهانی اُمت شیعی در راستای تحقق آرمان مهدویت در بستر انقلاب اسلامی است. آرمانی که با ندای آسمانی رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بر محور فطرت پاک انسانی شکل گرفت و در جهان سراسر ظلم و استکبار مقاصد راهبردی موثر در ساخت تمدنی نوین بر محور اسلام و ندای حق طلبانه شیعی است.
حضور پرشور و غلیان معنویت در قالب یک حماسه مذهبی و فراملی برای ملت‌های شیعی این امکان را محتمل می‌نماید که جهان آینده، جهان رهایی از بندهای تنیده شده از ظلم سرمایه داری و سلطه‌های آنان است. لذا راهپیمایی اربعین اگر چه درگام نخست به قصد قربت الهی و با هدف پاسداشت یاد وخاطره بازگشت خانواده اهل بیت امام حسین(ع) به کربلا در چهلمین روز بعد از شهادت آن حضرت صورت می‌گیرد؛ اما دارای ماهیت و کارکرد سیاسی و مهار نظام سلطه و همچنین انسجام بخش درجامعه دینداران برای جلوگیری و تکرار این دست حرکتها در جهان اسلام است.
اوج گرفتن این راهپیمایی که در سالیان بعد از سقوط رژیم بعث عراق به صورت عادی و توسط اهالی عراق برگزار می شده است، بعد ازتوطئه‌های اشغالگران منطقه‌ای و تهدیدات گروه داعش در عراق و سوریه به اوج خود رسید و این مهم را یاداوری کرد که شیعه دارای توان بازدارندگی مردمی و تودهای بسیار بالایی در سراسر جهان است که برای تحقق آرمان اهل بیت در پیوند با ولایت و مرجعیت در میدان‌های جنگ سخت و نرم حاضر هستند.
لذا راهپیمایی اربعین صرفاً یک پیاده روی نیست بلکه همایش جهانی و همه جانبه سیاسی و مذهبی شیعه در مقابل تمام معاندان و دشمنان انسانیت و اهل بیت است. حضور علاقمندان اهل بیت از سراسر جهان در این پیاده روی نوعی هشدار به نظام سلطه جهانی است که باعث پیوند ملت و دولت‌های شیعی در مقابل رژیم‌های وابسته منطقه و استکبارجهانی شده است.
ابعاد و گستره راهپیمایی اربعین
مراسم پیاده روی کربلا در روز اربعین، از دیرباز در میان شیعیان و دوستداران اهلبیت اهمیت بسزایی داشته و علما و مراجع نیز همگام با مردم عراق و دیگر سرزمین‌های اسلامی در این مراسم معنوی شرکت میکنند. این پیاده‌روی از مسیرهای گوناگون انجام می‌شود که شلوغ‌ترین مسیر، راه سه روزه نجف به کربلاست. در طول تاریخ، علمای شیعه در هدایت و ترغیب شیفتگان حسینی به این پیاده روی و زیارت اربعین، نقش اساسی داشته‌اند.
آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، با استناد به حدیث علامت‌های پنج گانه مؤمن می‌فرمودند: بر مراقبه کننده لازم است که بیستم ماه صَفر(اربعین) را برای خود روز حزن و ماتم قرار داده، بکوشد که امام شهید را در مزار حضرتش زیارت کند؛ هرچند تنها یک بار در تمام عمرش باشد.
حضور پرشور طلاب جوان، روحانیون، عالمان بزرگ و استادان برجسته، حتی مراجع تقلید حوزه علمیه نجف در مراسم پیاده روی اربعین، جلوهای ویژه به این مراسم بزرگ بخشیده است. البته این مراسم اختصاص به روز اربعین ندارد و معمولاً به مناسبت اول و نیمه رجب، نیمه شعبان و روز عرفه (که روز زیارت مخصوص امام حسین (ع) است) نیز انجام می‌شود. اما در ایام اربعین، از شکوه و عظمت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. این مراسم همچنین اختصاص به شهر نجف ندارد؛ بلکه از شهرهای دیگر، مانند بصره، ناصریه، سماوه، بغداد، حله و اخیرا از کشورهای دیگر مانند ایران، لبنان، پاکستان و هندوستان نیز به کربلا می‌آیند.
اولین و مهمترین بُعد راهپیمایی اربعین آداب زیارت، دعا، نیایش و طلب مغفرت است. زائران با پوشیدن لباس و شال سیاه و حمل علم و پرچم جنبه‌های عزاداری مراسم را به خاطر می‌آورند و با برپایی موکب و خیمه‌های در اطراف مسیرهای راهپیمایی از حرم مطهر امام علی(ع) در نجف اشرف تا حرمین امام حسین(ع) و حضرت ابولفضل العباس(ع) در کربلا بسترها و امکان سوگواری و عزاداری را فراهم می‌نمایند. برپایی این مراسم به صورت پیاده روی و با پای برهنه به طول ۸۰ کیلومتر یادآور مصائب اهل بیت امام حسین(ع) و سختیها و مشکلات کاروان به اسارت رفته خصوصاً اطفال و زنان خاندان اهل بیت(ع) است.
این کسانی که این راه را طی کردند و این حرکت عاشقانه را و مؤمنانه را دارند انجام می‌دهند، واقعاً دارند حسنه‌ای را انجام می‌دهند. این یک شعار بزرگ است، لا تُحِلّوا شَعائِرَ الله، این بلاشک جزو شعائرالله است. جا دارد که امثال بنده که محرومیم از این‌جور حرکتها عرض بکنیم که «یا لیتنا کنّا معکم فنفوز فوزاً عظیماً». همان‌طور که عرض کردیم، این حرکت حرکت عشق و ایمان است؛ هم در آن ایمان و اعتقاد قلبی و باورهای راستین، تحریک‌کننده و عمل‌کننده است؛ هم عشق و محبّت. تفکّر اهلبیت و تفکّر شیعی همین‌جور است؛ ترکیبی است از عقل و عاطفه، ترکیبی است از ایمان و عشق؛ ترکیب این دو.(مقام معظم رهبری، بیانات در ابتدای درس خارج فقه درباره پیاده روی اربعین ۱۳۹۴/۹/۹).
نوحه سرایی، سینه زنی، مرثیه سرایی، تعزیه خوانی، برپایی نمازجماعت، ایجاد نمایشگاه و بازنمایی صحنه‌های حادثه کربلا ابعاد معنوی و شورآفرین راهپیمایی را یاداوری می‌کند.
ایجاد مراکز و موکب‌های خدمات رسانی، ایستگاه‌های صلواتی، موکب‌های پخت و توزیع غذا و توزیع نذورات در بین زائران، ارائه خدمات درمانی و بهداشتی، اقامتگاه‌هایی برای استراحت و تجدید قوای زائران از جمله اهم وجوه اجتماعی و اقدامات خودجوش مردمی است که حضور و مشارکت آحاد علاقمندان به خاندان اهل بیت را یادآوری می‌کند. مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سید تقی درچه‌ای در این باره می‌گوید: ارادت عراقی‌ها به زائران امام حسین(ع)، قابل توجه و تقدیر است. آنان به تمام زائران اباعبدالله(ع) عرض ادب می‌کردند؛ تا جایی که بعضیا مثلاً برای کاروانی از زائرین، گوسفند قربانی کرده، آبگوشت می‌پزند. من در این نوع سفرها، صحنه‌های زیبایی از خلوص این مردم را دیدم. خاطرات حجت الاسلام سیدتقی درچه‌ای، ۱۸۵٫)
حضور و مشارکت شیعیان علاقمند به اهل بیت(ع) و خاندان نبوت(ع) از تمام نقاط جهان خصوصاً شیعیان عراق، ایران، لبنان، سوریه، ترکیه، پاکستان، کویت، بحرین، یمن، هند، آذربایجان، افغانستان، اروپا و آفریقا اربعین حسینی را در قواره یک همایش سیاسی شیعی و یک رویداد بین المللی یا بین اُمتی تبدیل کرده است.
این همایش تا دهه ۹۰ مراسمی عادی و مناسک مذهبی خاص شیعیان عراق بوده است که علیرغم ممنوعیت و مانع تراشی رژیم وقت عراق به صورت کاملا مردمی برگزار می‌شد. اما با سقوط رژیم بعث و اعدام صدام توسط حکومت انقلابی در عراق مراسم اربعین تبدیل به یک فرصت برای پیوند بیشتر مردم عراق حول محور عاشورا و مرجعیت دینی شد.
آیت الله جوادی آملی معتقد است اهمیت زیارت اربعین، تنها به این نیست که از نشانه‌های ایمان است؛ بلکه طبق این روایت، در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته است. بنابراین همانگونه که نماز، ستون دین و شریعت است، زیارت اربعین و حادثه کربلا نیز ستون ولایت است، امّا مهم آن است که دریابیم نماز و زیارت اربعین انسان را چگونه متدین می‌کند(برگرفته از سایت شیعه نیوز).
علاقه و اشتیاق به این مراسم معنوی در میان مراجع تقلید، استادان، طلاب و روحانیون حوزه علمیه نجف، از شور و حال بیشتری برخوردار است و اکثر استادان و حتی مراجع تقلید، از گذشته تاکنون در مراسم پیاده روی و زیارت اربعین شرکت میکنند. مرحوم محدث نوری (۱۲۵۴ ـ ۱۳۲۰ق) مؤلف کتاب «مستدرک الوسایل»، مرحوم سید محسن امین عاملی (م ۱۳۳۱ق) مؤلف کتاب «اعیان الشیعه»، شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (م ۱۳۲۱ق) و میرزای نائینی (م ۱۳۱۵ق) از عالمانی هستند که در این مراسم شرکت کرده‌اند. برخی از مراجع و علمای مشهور شیعه که در این راهپیمایی شرکت نموده‌اند عبارتند از:
- مراسم پیاده روی در عصر مرجعیت شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴- ۱۲۹۸ق) نیز با شکوه تمام رواج داشت.
- میرزا حسین نوری
- مرحوم آیت الله ملکوتی یکی از مراجع و استادان برجسته حوزه نجف می‌گوید: من نیز چند بار توفیق یافتم که در این مراسم بسیار معنوی، شرکت کنم و اغلب به همراه شاگردان مشرف می‌شدم. (خاطرات آیت الله ملکوتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص۱۷۴٫)
- کاروان بیت آیت الله شاهرودی: از نجف، غیر از مردم عادی و معمولی، علما، فضلا و طلاب و حتی برخی از مراجع مثل آیت الله شاهرودی و دیگران (تا زمانی که توان پیاده روی داشتند) نیز دسته دسته و گروه گروه، عازم کربلا می‌شدند. (خاطرات سید علی اکبر محتشمی، ص ۱۲۲ و ۱۲۳٫)
- شهید محراب آیت الله سید اسدالله مدنی، از استادان سرشناس حوزه نجف، یکی دیگر از عاشقان همیشگی مراسم پیاده روی نجف ـ کربلا و زیارت حرم اباعبدالله الحسین(ع) و یارانش، به خصوص در روز اربعین بود
- آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی نیز از عالمان و استادان نجف بود که همواره در مراسم پیاده روی حضوری پیوسته و جدی داشت. او مقید بود که در تمام ایام زیارت‌های مخصوص امام حسین(ع) (اول و نیمه رجب، نیمه شعبان، عرفه و به خصوص اربعین) پیاده از نجف به کربلا برود و در میان راه، گاهی کف پایش تاول میزد و زخمی می‌شد؛ ولی باز هم با شور و شوق تمام، به راه خود ادامه می‌داد و اصرار دوستان را برای سوار شدن به وسیله نقلیه، حتی در قسمتی از راه نمی‌پذیرفت و چون به نزدیک کربلا می‌رسید و نگاهش به گنبد و گل دسته‌های حرم امام حسین(ع) و پرچم سرخ رنگ آن می‌افتاد، بی اختیار اشک از چشمانش سرازیر می‌شد و مصیبت اهل بیت(ع) را زمزمه می‌کرد و به سر و سینه میزد و عزاداری و نوحه سرایی می‌کرد(رحیمیان، حدیث رویش، ص ۱۴۹٫)
- یکی دیگر از شخصیت‌های برجسته حوزه علمیه نجف که به طور مرتب، در این مراسم شرکت می‌کرد، علامه امینی مؤلف کتاب ارزشمند «الغدیر» بود که در این سفرها، همواره تعدادی از مؤمنین او را همراهی می‌کردند. (علامه امینی، جرعه نوش غدیر، ص ۴۰٫)
- امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان که در شهریور ۱۳۵۷ توسط صهیونیست‌ها ربوده و ناپدید شد، یکی از شیفتگان مراسم پیاده روی از نجف به کربلا بود.( اباذری، ص۱۷۸ـ۱۷۶٫)
- آیت الله مکارم شیرازی که در یکی از این پیاده روی‌ها حضور داشته.
هویت جدید در بستر اربعین
در رویکرد جدید مردم عراق، پیاده روی اربعین صرفاً یک مراسم مذهبی نیست بلکه مرکز توجه و تمرکز بر محدویت‌های تاریخی پیش روی شیعیان عراق در طول تاریخ است که به علت حاکمیت حاکمان جبار و ضد شیعی هیچگاه امکان این را نداشته‌اند که با آسودگی خاطر و عاشقانه سوگواری درشأن سالار شهیدان را برگزار نمایند. همچنین درسالیان اخیر با دخالت آمریکا و رژیم صهیونیستی و حمایت دولت‌های مرتجع منطقه در شکل‌گیری گروههای تروریستی و تکفیری و سلفی علیه مردم عراق و شیعیان منطقه، راهپیمایی اربعین تبدیل به یک رسانه جهانی برای جامعه شیعه شده است.
شیعیان در دوره جدید با محوریت رهبری دینی و مرجعیت در رویکردی فراملی خصوصا در پیوند با انقلاب اسلامی و اشتیاق زائران ایرانی و سایر شیعیان در صدد هستند از ظرفیت اربعین برای احیای پیوند دیرینه با اُمت اسلامی بهره بگیرند. لذا اربعین یک هویت جدید فراملی به جهان شیعی بخشیده است که با مشارکت طلبیدن سایر شیعیان سیمای جهانی به اربعین ببخشند و در مقابله با طرحها و سیاست های تفرقه افکنانه استکبار جهانی آمریکا و هم پیمانان منطقه ای آنان یک اتحاد سیاسی و مذهبی قوی بین امت اسلامی را در بستر این مراسم مذهبی فراهم بیاروند که جایگاه آنان را در معادلات سیاسی جهان ارتقاء بخشد.
جایگاه شیعیان در معادلات سیاسی جهان اسلام
موقعیت ویژه حرمین شریف درعراق یک هویت سیاسی- مذهبی خاص به این کشور بخشیده است. اما شیعیان عراق در زمان حاکمیت امپراتوری عثمانی و همچنین با تهاجم انگلیس به عراق و انتصاب ملک فیصل( فرماندار عثمانی‌ها که سنی و متولد مکه بود) به پادشاهی عراق در انزوای شدید فرو رفتند. علاوه بر این در دوران معاصر با غلبه ایدئولوژی بعثی و شخص صدام حسین که سنی مسلک و یزیدی صفت بود، عملا شیعیان در معادلات سیاسی عراق به حاشیه رانده شدند(اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶: ۵۷)
این انزوای سیاسی عملاً تا انقلاب اسلامی ادامه یافت و با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران صدام نیز از ترس صدور انقلاب ایران عملاً به سرکوب بیشتر شیعیان ادامه داد و سیاست انزوای او به سیاست سرکوب و اخراج رهبران شیعی و وفاداران به انقلاب تبدیل شد. با حذف صدام در سال ۲۰۰۳ و به قدرت رسیدن شیعیان هویت مذهبی به عنوان یک مولفه اصلی قدرت در عراق، معادلات سیاسی و اجتماعی ر ا تحت تاثیر قرار داد. بعد از قرن‌ها ممنوعیت برپایی مراسم مذهبی، شیعیان امکان یافتند در این زمینه به وضوح ابراز حضور نمایند و هویت خود را از طریق مراسم مذهبی مجدد بازیابند(اندیشکده راهبردی سپیدار، ۱۳۹۶: ۵۷).
غلبه رویکرد مذهبی تشیع در نظام حکومتی عراق باعث بروز و رشد نوعی فرقه‌گرایی و نارضایتی در میان سنیان و خصوصاً سنی‌های وابسته به رژیم بعث شد و همین موضوع از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ موجب بروز خشونت‌ها و درگیری‌های فرقهای در عراق شد و از سال ۲۰۰۹ با ایجاد فرقه داعش در عراق، فرقه‌گرایی عملا به صحنه سیاسی عراق وارد شد. داعش با تصرف بخش‌هایی از شرق و شمال عراق ولایت شیعی و نیروهای مسلح عراق را مورد هدف حملات خود قرار داد.
طراحی صحنه پرمنازع در عراق و حمایت آمریکا، اسرائیل، عربستان و بازماندگان رژیم بعثی عراق از گروه داعش باعث پیشرفت سریع گروه خشونت طلب داعش و تسلط آنان بر بخش‌هایی از خاک عراق و سوریه شد. گسترش دامنه تهدید تا بغداد و شهرهای مذهبی باعث شکل گیری یک اجماع ملی در عراق شد و نیروهای ملی و مذهبی به سرعت خود را بازسازی و با تشکیل بسیج مردمی و اعلام جهاد علیه تکفیری‌ها و واجب شدن دفاع از کیان اسلامی از طرف مرجعیت شیعه در عراق و همچنین حمایت‌های رهبری و مردم ایران یک جبهه متحد و منسجم علیه داعش و دخالت‌های عربستان و آمریکا شکل گرفت.
با پیشرفت نیروهای شیعه در مقابل داعش و با پیوستن روسیه و متعاقباً ترکیه به این ائتلاف، مقابله با تروریسم داعش در منطقه وارد فاز جدیدی شد. خشونت‌ها، جنایات و اعمال غیرانسانی داعش حتی در کشتن سران اقوام سنی و عشایر عراق و مردم بی طرف در سوریه بسیاری از کشورها و مردم منطقه از این گروه نفرت پیدا کردند و با تهدید منافع غربی‌ها عملا برخی کشورهای اروپایی نیز حمایت‌های خود را از این گروه قطع کردند.
با خروج کشورهای مانند قطر و مصر از ائتلاف حامیان بازماندگان این گروه، داعش در عرصه عراق و سوریه در آستانه شکست قرار گرفت. با حمایت جامعه جهانی از راهبرد مقابله با تروریسم منطقه توسط ایران و همچنین اعزام نیروهای تازه نفس ایرانی و حزب الله به جبهه سوریه و عملیات‌های همه جانبه نیروهای مقاومت عملا پایان حکومت داعش در منطقه اعلام شد.
در ورای این تحولات در جبهه میدانی و سخت نظامی مقابله با داعش، جبهه نرم انقلاب اسلامی در قالب مراسم اربعین بلوغ و بالندگی جدیدی پیدا کرد. مراسم اربعین عملا تبدیل به آوردگاهی برای حضور همه جانبه اُمت شیعی در مقابل گروههای تروریستی و خشونت طلب تکفیری شد و ایران درکانون این آوردگاه تمدنی قرار داشت.
مقام معظم رهبری در ارزیابی این حضور میلیونی مسلمانان می‌فرماید: حادثه‌ی عجیبی بود حادثه‌ی اربعین کربلا. این راه را دشمنان اسلام و دشمنان اهلبیت به خیال خود مسدود کرده بودند. ببینید چه حرکت عظیمی اتّفاق افتاد! وقتی حتّی جسم‌ها در کنار هم قرار می‌گیرد، این‌جور انعکاس پیدا می‌کند. اگر ما با هم باشیم، کشورهای اسلامی، ملّت‌های مسلمان -سنّی و شیعه و فِرَق مختلف تسنّن و تشیّع- با یکدیگر دل‌هایشان صاف باشد، نسبت به یکدیگر سوءظن نداشته باشند، سوءنیّت نداشته باشند، به یکدیگر اهانت نکنند، ببینید در دنیا چه اتّفاقی خواهد افتاد؛ چه عزّتی برای اسلام درست خواهد شد! وحدت؛ وحدت ( مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار مسئولان نظام و میهمانان بیست و هشتمین کنفرانس بین‌الملل وحدت اسلامی ۱۳۹۳/۱۰/۱۹).
