به گزارش صدای حوزه، اگرچه بحث در خصوص نسبت “جمهوریت” و “اسلامیت” در ساختار جمهوری اسلامی ایران، قدمتی چند دهه‌ای دارد و افزون بر چهره‌های ممتاز اندیشگی و ایدئولوگ‌های نامدار سپیده‌دم انقلاب، همچون استاد شهید مرتضی مطهری و شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، محققان و پژوهشگران پرشماری نیز به ایضاح این معنا و روشنگری در این خصوص پرداخته‌اند اما ظاهراً برخی اصرار دارند که با دمیدن در این بوق و ایجاد هیاهو، سیمایی معوج از نظام جمهوری اسلامی به نمایش بگذارند.
انتشار یادداشت تلگرامی محمد مجتهد شبستری، با تیتر درشت “جمهوری اسلامی ایران چهل وسه ساله شد”؛ آخرین نمونه این قبیل کنش‌هاست. شبستری در این یادداشت کوتاه تلاش میکند که با ردّ دیدگاه “آقایان مطهری و بهشتی، در توجیه و تفسیر نام حکومت جمهوری اسلامی ایران”، دستاوردهای نظری و یافته‌های عملی جمهوری اسلامی ایران را مخدوش و ملکوک کرده و ریشه این شجره طیبّه را از بُن برکند.
او به صراحت ذکر میکند که “لب لباب همۀ تحلیل‌های انتقادی‌ای که این نویسنده در سه دهۀ اخیر درباب رابطۀ دین و سیاست خصوصاً در ایران به خوانندگان عرضه کرده همین بوده که ماهیت نظریِ غیرعقلانی و بن‌بست‌سازی عملیِ ترکیب ذکر شده (جمهوری اسلامی) را نشان همگان دهد؛ تا از این آگاهی عمومی راهی به روشنایی آشکار گردد”.
اگرچه پاسخ دادن به این قبیل اشکالات، کاری عبث به نظر می‌رسد که نمی‌تواند سهمی در اقناع ذهنی چنین شکّاکانی داشته باشد اما به منظور مزید آگاهی مخاطبان و علاقه‌مندان، بازنمایی فُرمی و محتوایی جمهوری اسلامی در گفتمان حقوق اساسی و با تاکید بر اندیشه‌های حضرت امام خمینی (ره)، خالی از فایده نیست:
بین “جمهوریت” و “اسلامیت” رابطه‌ای از نوع وفاق برقرار است
اصل اول قانون اساسی، نوع حکومت ایران را جمهوری اسلامی معرفی کرده که از دو مؤلفه “جمهوریت” و “اسلامیت” تشکیل شده است.
پایه و مبنای چنین نظامی به ابتکار و اندیشه‌های رهبر کبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره)، بازمی‌گردد که پس از به ثمر نشستن مبارزات آزادی خواهانه و اسلام‌گرایانه مردم، نوع نظام سیاسی، جمهوری اسلامی، نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم، توسط ایشان پیشنهاد شد و در دوازدهم فروردین ۱۳۵۸ به تصویب عموم رسید.
بازخوانی دقیق اندیشه‌های امام خمینی (ره) و قانون اساسی، مؤید این امر است که جمهوریت، شکل و قالب حکومت و اسلامیت، ماهیت نظام سیاسی است، لذا بین دو مفهوم جمهوریت و اسلامیت رابطه‌ای از نوع وفاق برقرار است. حکومت جمهوری اسلامی ایران از لحاظ شکلی با جمهوری‌های مرسوم تفاوتی ندارد، اما از نظر ماهیتی، متفاوت از دموکراسی و سایر نظام‌های سیاسی دنیا است.
مراد از جمهوری اسلامی در اندیشه امام خمینی (ره)
مهم‌ترین مسئله پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ تعیین نظام سیاسی کشور بود. در این رابطه جریان‌های فکری و نیروهای سیاسی و اجتماعی، دیدگاههای مختلفی را در قالب الگوهای نظام سیاسی آینده مطرح کردند.
برخی از جریانات سیاسی خواستار عنوان جمهوری و یا جمهوری دموکراتیک بودند و برخی دیگر از جمهوری دموکراتیک اسلامی و یا جمهوری اسلامی حمایت کرده و گروه دیگر حکومت اسلامی را عنوان مناسبی برای نظام سیاسی کشور می‌دانستند اما امام خمینی در برخی مصاحبه‌های خود پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی از جمهوری اسلامی به عنوان نوع حکومت آینده ایران نام برده بود که بایستی به آرای عمومی گذاشته شود.
جمهوری اسلامی پیشنهادی امام خمینی شامل دو جزء بود یعنی از دو کلمه مرکب شده بود. کلمه جمهوری و کلمه اسلامی، کلمه جمهوری شکل حکومت پیشنهاد شده را مشخص میکند و کلمه اسلامی، محتوای این حکومت را بیان میکند. یعنی پیشنهاد می‌شود که این حکومت با اصول و مقررات اسلامی اداره شود و در مدار اصول اسلامی حرکت کند.
در اندیشه سیاسی امام خمینی، جمهوری شکل حقوقی رژیم است که توسط خود مردم تعیین می‌شود که تکیه بر اکثریت مردم است یعنی در واقع جمهوری، در اندیشه امام خمینی به همان معنایی است که در همه جا وجود دارد، یعنی فرم و شکل حکومت را تشکیل می‌دهد و اسلامی محتوای آن فرم را که قوانین الهی است.
امام خمینی معتقد بود مردم ایران چون مسلمان هستند به این مهم رای خواهند داد. ایشان معتقد بود چون جمهوری اسلامی با آرای عمومی ایجاد می‌شود باید در همه امورش متکی بر مردم باشد و لذا مراد از جمهوری اسلامی در اندیشه امام، تکیه بر اکثریت مردم است.
جهت تبیین بیشتر موضوع، در اینجا به برخی از فرازهای روشنگرانه امام راحل در این زمینه اشاره می‌شود:
- ما خواستار جمهوری اسلامی می‌باشیم، جمهوری فرم و شکل حکومت را تشکیل می‌دهد و اسلامی یعنی محتوای آن فرم، که قوانین الهی است. (صحیفه امام ، جلد ۵ ،صفحه ۳۹۸)
- ما نظام جمهوری را به آرای عمومی می‌گذاریم. (صحیفه امام، جلد ۵، صفحه ۱۴۲)
- چون ملت، ملت مسلم است و ما را هم خدمتگزار خود می‌داند، از این جهت حدس می‌زنیم به پیشنهاد ما رأی دهد. (صحیفه امام ، جلد ۴ ، صفحه ۳۳۲)
- اما، جمهوری، به همان معنایی که همه جا جمهوری است…اینکه ما جمهوری اسلامی می‌گوییم، برای این است که هم شرایط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری شده این‌ها بر اسلام متکی است، لکن انتخاب با ملت است، طرز جمهوری هم همان جمهوری است که همه جا هست. (صحیفه امام ، جلد ۴ ، صفحه ۴۷۹ )
- جمهوری اسلامی، یک رژیمی است متکی بر آرای عمومی و رفراندوم عمومی و قانون اساسی‌اش قانون اسلام و باید منطبق بر قانون اسلام باشد. (صحیفه امام، جلد ۴، صفحه ۴۵۵)
- من صلاح همه را در آن میبینم که به جمهوری اسلامی رأی دهند که در آن حقوق همه اقشار و همه طوایف را به طور وافی تضمین میکند. (صحیفه امام، ج۶، ص: ۴۳۰)
نسبتِ جمهوریت و اسلامیت مثل نسبتِ نفس و بدن است
اساساً در دیدگاه امام راحل و به تعبیر رهبر انقلاب در جمهوری اسلامی، مردم‌سالاری و جمهوریت بخشی از احکام اسلامی است. در قرآن کریم در سوره حدید هم روی این نکته تاکید شده است که هدف اصلی ارسال پیامبران کتاب‌های آسمانی این است که مردم عدالت را پیاده کنند. بنابراین در جمهوری اسلامی جمهوریت مفهوم عاریتی از غرب نیست بلکه ضرورتی محوری و برخاسته از متن قرآن و سنت پیامبر(ص) و اهل بیت است.
جدا از این، نفس اعتقاد به ظهور منجی و حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) در واقع اعتقاد به پیاده شدن کامل اسلام از طریق سامان یافتن یک نظام جامع سیاسی و اجتماعی است. از سوی دیگر انتظار فرج و تحقق ظهور مستلزم پذیرش عمیق و اشتیاق عاشقانه ملت‌ها برای تحقق آن نظام سیاسی اجتماعی موعود است که حول محور امام معصوم شکل می‌گیرد.
با در نظر گرفتن یک چنین ملاحظاتی هم بود که امام راحل (ره) با ارائه راهکار حکیمانه خودشان در خصوص نظام حاکمیتیِ منطبق با آموزه‌های اسلامی؛ عبارت “جمهوری اسلامی” را پیشنهاد کردند؛ اگرچه همواره باید مراقب بود که بدخواهان و دشمنان داخلی و خارجی این دو همزادِ توأمان را از یکدیگر جدا نکنند که در آن صورت به گفته آیت‌الله جوادی آملی “اگر در جمهوری اسلامی جریان جمهوریت و اسلامیت را جدا کردند دیگر نه جمهوریت می‌ماند، نه اسلامیت. جمهوریت و اسلامیت مثل نفس و بدن است”.
