فلسفه صدرایی همچنان یکی از قوی ترین مشرب های فلسفه اسلامی / توان تمدن سازی در فلسفه صدرایی

به گزارش صدای حوزه،  حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهش های علوم انسانیِ اسلامی صدرا در هم اندیشی دانشگاه علامه طباطبایی درباره موضوع «چگونگی تحول در علوم انسانی» سخنرانی کرد. قسمتی از این سخنرانی را در ادامه می‌خوانید؛

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع بحث بنده “فلسفه نوصدرایی و علوم انسانیِ اسلامی” است. من این بحث را به سه بخش تقسیم می کنم : قسم اول، مقدمه ای درباره کلیت فلسفه اسلامی، قسم دوم، درباره معنا و مبنای فلسفه نوصدرایی و قسم سوم درباره نسبت فلسفه نوصدرایی با علوم‌انسانیِ اسلامی.

 من در اینجا قصد دارم اولاً یک تصویر کلی و نسبتاً شفاف از فلسفه نوصدرایی ترسیم کنم و ثانیاً نسبت آنرا با علوم انسانیِ اسلامی قدری توضیح دهم.

معنای بسط قلمرو فلسفه

یک. قلمرو و کارکرد فلسفه اسلامی، فهم و درک عمیق هستی و پاسخگویی به بنیادی ترین پرسش های بشر در حوزه هستی‌شناسی است بطوریکه باید گفت ورودش به معرفت شناسی یا انسان شناسی نیز از باب لوازم هستی شناسی است. با این‌ملاحظه، معنای بسط قلمرو فلسفه در حوزه های دیگر مثلا در ساحت زندگی اجتماعی به معنای تداوم هستی شناسی فلسفی به حیات اجتماعی است و الا روشن است که فلسفه دستور العمل زیست اجتماعی نیست اما بر روی شکل‌گیری دستور العمل زندگی اجتماعی اثر عمیقی می گذارد.

فلسفه‌های مضاف

دو. در نسبت فلسفه اسلامی و علوم باید گفت که به تعبیر مرحوم استاد مصباح (ره) فلسفه متکفل اثبات مبادی تصدیقی سایر علوم است و این یکی از وجوه نیاز سایر علوم به فلسفه است و حتی از همین جهت است که به فلسفه به «مادر علوم» تعبیر می‌شود. البته آنچه امروز تحت عنوان فلسفه های مضاف مطرح شده است، فلسفه فراتر از اثبات مبادی تصدیقی علوم، متکفل بحث حول موضوع، هدف، گستره، غایت، احکام کلی یک علم معرفی شده است که گرچه بیشتر این‌ مباحث تحت عنوان رئوس ثمانیه در مقدمه هر علمی بحث می شود اما تجمیع، گسترش و تقویت آن در یک علمی با عنوان فلسفه مضاف می تواند به استحکام بخشی به درک کلی ما از علوم و شناخت دقیق تر نسبت یک علم با سایر علوم‌ کمک کند.

با این وجود، لئو اشتراوس در تعریف فلسفه سیاسی به دنبال نجات مباحث بنیادی علم از روش تجربی است و لذا وقتی از فلسفه سیاسی سخن می گوید، بر روی تبدیل روش مباحث زیرساختی، علوم از تجربی و ظنی به برهانی یا معرفتی تمرکز دارد که به نظر من، اصلی ترین کار فلسفه در ارتباط با علوم، همین است که از گذشته به آن اثبات‌ مبادی تصدیقی علوم اطلاق شده است نه فلسفه مضاف به معنایی که دوستانمان مطرح می کنند.

سه. فلسفه اسلامی، آزاد است. یعنی یک دانش بشری «فطرت‌بنیاد» قلمداد می شود. در اینصورت نه‌ تماماً زاییده دین است، نه چشم بسته و بدون اثبات عقلی آموزه های دینی را می پذیرد، و نه علم کلام است که هدف آن دفاع مستقیم از دین باشد.

فلسفه اسلامی دقیقا به چه معنی است؟

در چنین شرایطی این پرسش مطرح خواهد شد که پس معنای «وصف اسلامی» در فلسفه اسلامی چیست؟ در پاسخ به این پرسش عرض می کنم که اولا، اسلام پنجره های تازه ای را به روی فلسفه باز می کند و فلسفه را وارد عرصه هایی می کند که فلسفه مستقلا قادر به ورود به این‌ عرصه ها نیست. ثانیاً، فلسفه به خوبی می داند که قادر به پاسخگویی به همه پرسش های اساسی بشر درباره هستی نیست و بدون استعانت از دین نمی تواند به رسالت خود عمل کند لذا فلسفه بدون آنکه مجبور باشد از خط قرمز خود یعنی اثبات پذیری عقلی عبور کند، از کمک دین در خیلی از عرصه ها بهره برداری می کند.

تعدد مشرب های فلسفی

چهار. تنوع در مشرب های فلسفی یا اختلاف نظر در فلسفه اسلامی به‌ منزله قائل بودن به چند حقیقت نیست، بلکه به معنای باز بودن راههای متعدد برای تقرب به حقیقت – ضمن وفاداری به هسته سخت فلسفه اسلامی- است. حال این پرسش مطرح می‌شود که چه زمانی یک مشرب جدید در فلسفه اسلامی خلق می شود؟ پاسخ این است‌ که‌ : وقتی راه جدیدی برای تقرب به حقیقت کشف شود و لذا باید تاکید نمود که هر اختلاف نظر جزئی و هر تفاوت دیدگاهی به منزله شکل گیری یک مشرب تازه فلسفی نیست. در واقع، مشرب جدید فلسفی یعنی یک معماری تازه بر روی لایه سخت و جوهر فلسفه.

تفاوت اصلی فلسفه اسلامی با فلسفه یونان باستان

پنج. تفاوت اصلی فلسفه اسلامی با فلسفه های یونان باستان را باید در خردگرایی ناب و مرزبندی میان فلسفه و برداشت های بی مبنا و حتی در مواردی خرافی از هستی جستجو کرد و تفاوت فلسفه اسلامی با فلسفه های غرب مدرن را باید اولاً، در فطرت بنیان بودن و به تبع آن، در اصول موضوعه حاکم بر فلسفه اسلامی، ثانیاً، در روش فلسفه اسلامی و ثالثاً، در هدف فلسفه اسلامی در نظر گرفت. به بیان دیگر، فلسفه مدرن گرچه با انقلاب فکری دکارت آغاز و با اندیشه کانت جلو می رود، اما در مسیری که تا الان طی کرده است، بیش از آنکه جنبه صد در صد عقلی خود را حفظ کند یا به سمت علم‌ و یا به سوی پراگماتیسم گرایش پیدا کرده است و لذا فلسفه های جدید غربی بیش از آنکه انسان را از سردرگمی نجات بدهد بیشتر آن را در سردرگمی فرو برده است.

تفاوت فلسفه و آراء فلسفی

شش. میان فلسفه و آراء فلاسفه تفاوت وجود دارد. فلسفه یک دستگاه فکری با معماری های متنوع است و بر اساس آن مجموعه ای از آراء متکثر فلسفی شکل می گیرد. آنچه مسلم است، آراء فلاسفه مساوی فلسفه یا یک مشرب فلسفی نیست که اگر مثلاً رای یک فیلسوف را باطل کردیم کل فلسفه باطل شده باشد. البته وقتی نقد آراء فلسفی ممکن است، به طریق اولی نقد فلسفه اسلامی و دستگاه فلسفه و مشرب های آن هم امکان پذیر است اما معمولا کسانی که با فلسفه اسلامی مخالفت می ورزند، منشأ مخالفتشان آراء خاص فلاسفه است نه نقد دستگاه فلسفه. ضمن آنکه نمی توان از بیان این مطلب صرف نظر کرد که بخشی از نقدهایی که به آراء فلاسفه اسلامی می شود مولود عدم درک درست این آراء است.

ابهام در تحقق تحول در فلسفه اسلامی

هفت. امروز بعضی از لزوم تحول در فلسفه اسلامی سخن می گویند اما به نظر می رسد هنوز درباره معنای تحول در فلسفه اسلامی نظر شفافی ابراز نشده است. از نظر بنده تحول در فلسفه را می توان در چند عرصه دنبال کرد : یک. در پالایش فلسفه از آراء غیر فلسفی اعم از کلامی، عرفانی و غیره. دو. در تقویت نقاط سست، ضعیف و اقناع ناکننده، سوم. در ورود به موضوعات جدیدی که در قلمرو فلسفه هست لکن هنوز فلسفه وارد آن نشده و چهار. در امتداد بخشی به هستی شناسی فلسفی در زندگی اجتماعی.

معرفی فلسفه نوصدرایی

پس از طرح هفت نکته ای که از باب مقدمه بیان شد، لازم می دانم در معرفی فلسفه نوصدرایی ده مطلب اساسی را با شما عزیزان در میان بگذارم:

یکم. فلسفه صدرایی همچنان یکی از قوی ترین مشرب های فلسفه اسلامی است چراکه با پیوند میان برهان، قرآن و عرفان هم قدرت بینایی فلسفه را دوچندان کرده و هم قدرت حل مسائل و گره‌ های هستی شناسانه را مضاعف ساخته است. در عین‌ حال نقد فلسفه صدرایی منتفی نیست و هیچگاه از دستور کار طرفداران واقعی فلسفه صدرایی خارج نشده است.

دوم. فلسفه نوصدرایی در عرض فلسفه صدرایی نیست بلکه با اذعان به قوت و کارایی فلسفه صدرایی، مکمل و تداوم بخش فلسفه صدرایی است.

سوم. نخستین کار اصلی‌ فلسفه نوصدرایی سرایت دادن فلسفه صدرایی در مسائل اجتماعی بدون خروج از قلمرو فلسفه اسلامی است. به عبارت دیگر، نوصدرائیان در عمل فلسفه را بدون آنکه موضوع فلسفه را تغییر دهند وارد ساحت جامعه کرده اند. هر چند هنوز فاصله فلسفه نوصدرایی با نقطه مورد انتظار زیاد است.

چهارم. کار دوم فلسفه نوصدرایی، مواجهه بامکاتب الحادی است. یعنی تاکنون نه فقط رویارویی فلسفه نوصدرایی با این مکاتب بسیار وسیع و عمیق بوده است، بلکه در اغلب این موارد مکاتب الحادی مغلوب فلسفه نوصدرایی بوده اند که نمونه بارز آن را در نقد های بنیان افکن ‌مرحوم علامه طباطبایی بر مارکسیسم باید جستجو نمود.

پنجم. کار بعدی فلسفه نوصدرایی، پالایش و تخلیص فلسفه صدرایی است. نمی توان رد کرد که بخشی از متون فلسفی مرحوم صدرالمتالهین وارد مباحثی شده که یا ربط وثیقی با فلسفه او ندارد و یا اثبات پذیری او به روش حکمت ‌متعالیه به راحتی ممکن نیست. لذا پالایش فلسفه صدرایی و خالص سازی آن که البته همه از رهگذر نقد صورت گرفته و می‌گیرد یکی دیگر از کارهای نوصدرائیان به شمار می رود.

ششم. کار دیگر فلسفه نوصدرایی نقد، تکمیل و نوآوری در طول فلسفه صدرایی است. در واقع، فلسفه نوصدرایی نه تنها نقد فلسفه صدرایی را کنار نمی‌گذارد و هیچ‌ تعصب کور کورانه ای به آراء مرحوم‌ ملاصدرا ندارد بلکه باب نوآوری در متن فلسفه صدرایی را نیز نمی بندد که برای نمونه می توان به نوآوری های مرحوم علامه طباطبایی اشاره کرد که استاد جوادی آملی حفظه الله تعالی در کتاب شمس الوحی تبریزی به آنها اشاره کرده اند.

هفتم. سرجمع فلسفه نوصدرایی با تکیه به فلسفه صدرایی دارای ویژگی هایی است که اهمّ آن عبارت‌اند از : فطرت محوری، نسبیت‌گریزی، وسعت دهی به منابع و روش های شناخت، خردسالاری، سکون و جمود ستیزی و حرکت مندی، کمال گرایی و واقع گرایی. البته همه این ویژگی ها را باید به یک ویژگی مهم دیگر پیوند زد و آن اینکه فلسفه صدرایی و نوصدرایی در عین حال که خط قرمز خود را تحقیق پذیری عقلی می داند، ضمن اثبات عقلی دین، نه تنها وحی را دارنده امتیازات بی همتا می داند بلکه کمال بهره را از دین در جهت باز کردن گره‌ های نظری می برد و متقابلا از دین نیز در برابر هجمه های فکری حمایت می کند.

هشتم. فلسفه صدرایی و نوصدرایی، به این دلایل از توان تمدن سازی برخوردار است : یک. این فلسفه هستی شناسی را تداوم اجتماعی می دهد ( اعم از نظری و عملی )، دو. این فلسفه تعالی بخشی اجتماعی و هم افزایی اهالی جامعه برای کمال را لازمه تعالی بخشی فردی در مدار هستی می داند. سه. این فلسفه در عین حفظ استقلال خود، با دین رابطه تنگاتنگی دارد و دین را در قانون گذاری اجتماعی مدد می رساند. چهار. این فلسفه در ساخت علوم انسانی و اجتماعی به عنوان مغزافزار تمدن، نقش کلیدی دارد.

نهم. امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی (ره) بانیان اصلی فلسفه نوصدرایی محسوب می شوند و شاگردان این دو بزرگوار تاکنون در عمل بیشترین خدمت را به شکل‌گیری و نیز بسط و تعمیق فلسفه نوصدرایی کرده اند. به بیان دیگر، امام‌ خمینی (ره) در همه عرصه ها به ویژه در ساحت فلسفه سیاسی پایه گذار بخش مهمی از فلسفه نوصدرایی محسوب می شوند و همچنین مرحوم علامه طباطبایی و شاگردان بزرگ ایشان مانند استاد شهید مطهری (ره)، حضرت آیت الله جوادی آملی مدظله العالی و مرحوم علامه مصباح یزدی رحمت الله علیه، که البته ضمنا شاگرد امام خمینی هم بودند نیز در حوزه هستی شناسی، در عرصه معرفت شناسی و در عرصه انسان شناسی پایه گذار وجوه دیگر فلسفه نوصدرایی هستند که انشاالله این راه از سوی شاگردان این بزرگواران تداوم خواهد یافت.

دهم. فلسفه نوصدرایی بخشی از راه را رفته اما هنوز راه های نرفته، کم کاری ها یا بی عملی ها در این ساحت نیز کم نیست. من در اینجا به چند مطلب اشاره می کنم : یک. بعد از رحلت علامه طباطبایی و استاد شهید مطهری، رویارویی فکری با مکاتب بشری اعم از الحادی و سکولار با افت روبرو شده و هنوز نوصدرائیان با بخش مهمی از فلسفه های معاصر و پرسش های بنیادی برآمده از این فلسفه ها، مواجهه مبتکرانه ای نداشته اند. دو. در مواردی فلسفه نوصدرایی جایگاه خود را با علم کلام خلط کرده و آزادی و استقلال خود را فدای مواجهه کلامی به حملات علیه دین کرده است. سه. کانه هنوز نوصدرائیان قدر و قیمت واقعی انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن را ندانسته و در جهت تئوریزه سازی جامع یک نظم اجتماعی جدید و رقیب غرب گام های بلندی برنداشته اند. چهار. فلسفه نوصدرایی هنوز تاثیرات عمیقی در فقه و سوق دادن آن به فقه عقل گراتر، کلان نگر و نظام‌ ساز نداشته است. پنج. با آنکه فلسفه نوصدرایی گام های موثری در تداوم اجتماعی خود داشته اما هنوز نتوانسته خردگرایی نوصدرایی را در فرهنگ و سبک زندگی مردم رواج دهد.

نسبت فلسفه نوصدرایی با علوم انسانیِ اسلامی

خب حالا جای پاسخ به این سئوال است که فلسفه نوصدرایی چه نسبتی با علوم انسانیِ اسلامی برقرار می کند؟ در پاسخ به این سئوال به ذکر هفت مطلب مهم اکتفا می کنم:

اولاً. همچنان که رابطه فلسفه با علوم اثبات مبادی تصدیقی می باشد. فلسفه نوصدرایی نیز چنین نقشی را در قبال علوم انسانی و رشته های آن می تواند ایفا کند. به بیان دیگر، از نظر بنده فلسفه صدرایی نقش ساخت لایه زیرین فندانسیون یا نقطه مرکزی هسته سخت علوم انسانی اسلامی را دارد.

ثانیاً، حضور تعیین کننده فلسفه نوصدرایی در هسته سخت علوم انسانی اسلامی به‌ منزله عدم حضور تعریف شده و هدفمند فلسفه صدرایی در سایر لایه ها و مناطق علوم انسانی اسلامی نیست. حتی اگر گفته شود فلسفه نوصدرایی در تمامی این لایه ها مانند اکسیژن جریان دارد اغراق نیست.

ثالثاً از آنجا که علوم انسانی نمی تواند بدون تکیه گاه باشد و چنانچه پیش تر هم اشاره شد، فلسفه نوصدرایی در علوم انسانی اسلامی چنین‌ نقشی را بر عهده دارد، علوم انسانی از نسبیت گرایی افراطی نجات می یابد هر چند باید توجه داشت که وجود نسبیت غیر مطلق نه قابل انکار است و نه مذموم و علوم انسانیِ اسلامی نیز از نسبیت خلاصی کامل نخواهد داشت.

رابعاً. علوم انسانی اسلامی به جز کانونی ترین بخش از لایه سخت خود در سایر لایه ها ظنی است و ابتنای آن بر فلسفه نوصدرایی به منزله حداکثری دیدن دسترسی این علوم‌ به قطعیت نیست ضمن آنکه این علوم‌ جز در بخشی از مبانی در سایر لایه ها و مناطق خود به قطعیت نیاز ندارد.

خامساً. جمع بین برهان، قرآن و عرفان، تاکید بر تعالی بخشی و نیز جامعه نگری در فلسفه نوصدرایی، موجب می شود که این فلسفه با دین در جهت ساخت علوم انسانی تشریک مساعی راحت تری داشته باشد و در شکل گیری و تکامل علوم انسانی اسلامی نقش موثرتری ایفا کند.

سادساً. ابتنای علوم‌ انسانیِ اسلامی بر فلسفه نوصدرایی مانند ابتنای علوم‌ انسانی بر دین، نه نسبت این علوم با علوم تجربی و یا تفسیری را کم می کند و نه از کارایی این علوم در جنبه های عینی می کاهد.

سابعاً. از منظر فلسفه نوصدرایی، تفاوت اصلی علوم‌ انسانیِ اسلامی با علوم انسانی سکولار را باید در نسبیت‌گریزی، در خردگرایی ناب و فطرت بنیاد، در محترم شمردن وحی و اظهار نیازمندی به آن در عرصه های معین، در تعالی بخشی به انسان و جامعه انسانی، در پیوند میان حیات دنیوی و اخروی، در قدرت منحصربفرد او برای حل اختلافات و منازعات بشری و به تبع آن، در آرامش بخشی به انسان و جوامع انسانی در نظر گرفت.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته