امام جامعه در مورد فضای مجازی چه انتظاراتی از ما دارد؟

به گزارش صدای حوزه، فضای مجازی و مدیریت صحیح آن، از جمله مطالبات ویژه رهبر معظم انقلاب در طی دو دهه اخیر بوده است که در بیانات و سخنرانی های مختلف به خصوص در سخنرانی نوروزی امسال بدان اشاره فرمودند. درباره مطالبات رهبر معظم انقلاب در فضای مجازی به ویژه ضرورت مدیریت و حاکمیت بر این فضا و همچنین تقویت دستگاه تولید محتوا، گفتگویی تفصیلی با محمد علی شکوهیان راد «استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر» توسط خبرگزاری تسنیم انجام شده است.

اهم مطالبی که ایشان در این مصاحبه بدان اشاره کردند، عبارت است از:

حدود ۲۰۰ مورد از مطالبات مقام معظم رهبری درباره فضای مجازی از دهه ۷۰ تاکنون احصاء و جمع آوری شده است.

اهمیت مدیریت فضای سایبری در دیدگاه مقام معظم رهبری، تبلیغ و صدور انقلاب اسلامی به کل دنیا است.

متأسفانه نهادی که متولی هدایت و کنترل جریان اطلاعات و آگاهی در فضای مجازی باشد در کشور وجود ندارد.

بسیاری از کشورهای دنیا مثل ایالات متحده آمریکا، چین، روسیه، کویت، کره شمالی دارای شبکه ملی اطلاعات هستند.

یکی از مسائل مهم که مورد غفلت قرار گرفته است آن است که فضای سایبر فضای ایجاد، اشاعه و تثبیت حاکمیت است نه صرف بازی و سرگرمی.

جو رخوت موجود در فضای سایبر کشور به خاطر نامگذاری این فضا به فضای مجازی است که باید این نامگذاری اصلاح شود.

در اینجا نظر مخاطبان را به قسمت اول مصاحبه تفصیلی با محمدعلی شکوهیان راد جلب می نماییم.

یکی از دغدغه های مهم مقام معظم رهبری که در سخنرانی نوروزی نیز بدان اشاره فرمودند، ول بودن فضای مجازی و ضرورت مدیریت صحیح آن است؛
دیدگاه جنابعالی درباره مطالبات مقام معظم رهبری در مساله مدیریت فضای مجازی کشور چیست؟

شکوهیان راد: نخستین مطالبات مقام معظم رهبری درباره فضای مجازی در دهه ۷۰ و حدود سال ۱۳۷۹ مطرح شد و مقام معظم رهبری در سخنرانی های مختلف و نیز به مناسبت های مختلف مثل حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی و یا در جلسات خصوصی این مطالبات را مطرح کرده اند. به طور کلی در بررسی که ما داشتیم رهبر معظم انقلاب حدود ۲۰۰ مطالبه جدی درباره فضای مجازی داشته اند و این اهمیت مدیریت فضای سایبری را نشان می دهد.

اهمیت مدیریت فضای سایبری در دیدگاه مقام معظم رهبری، تبلیغ و صدور انقلاب اسلامی به کل دنیا است. در این باره امام خمینی(ره) معتقد است ما انقلاب را با تبلیغ به دنیا صادر می کنیم و مقام معظم رهبری نیز به نوعی تبلیغ نرم را فضای سایبر دانسته اند. در واقع مقام معظم رهبری به موضوع فضای سایبر و مدیریت آن، نگاه تمدنی دارند و در بیانات ایشان نیز این مساله کاملا مشهود است.

در نگاه مترقی مقام معظم رهبری در فضای سایبر زیرساخت اصالتی ندارد بلکه هدف ایجاد شبکه ملی اطلاعات و در مرحله بعد شبکه تمدنی اطلاعات آن است که پیام انقلاب اسلامی به گوش ملت ها برسد. نکته بسیار جالبی در زمینه دیدگاه های مقام معظم رهبری درباره فضای مجازی وجود دارد آن است که دیدگاه های مقام معظم رهبری از ابتدا تاکنون درباره فضای مجازی تغییر نکرده است و دیدگاه های امروز مقام معظم رهبری دیدگاه های دهه ۷۰ ایشان را نقض نمی کند. این در حالی است که معمولا در علوم و دانش های مختلف، دیدگاه ها تغییر می کند حال چه برسد به دانش های کاملا نو و جدید مثل فضای سایبر و این جای تأمل دارد.

آینده پژوهی در مباحث فضای سایبری انقلاب اسلامی را چگونه ارزیابی می کنید؟

شکوهیان راد: آینده فضای سایبری انقلاب اسلامی را در گام ها و مراحل مختلف می توان مورد بررسی قرار داد؛ گام اول تحقق شبکه ملی اطلاعات است، گام بعدی ایجاد شبکه تمدنی اطلاعات است که کشورهای مقاومت به این شبکه وصل می شود و بسط و گسترش پیدا می کند که در نهایت به تحقق تمدن نوین اسلامی منتج خواهد شد. البته این الگو، غرب نیز دارد کشورهای پنج چشم (UKUSA)  زیرساخت تمدنی سایبری جامعه لیبرال را ایجاد کرده اند که با این زیرساخت این کشورها کل جریان اطلاعاتی دنیا به خصوص ایران را کنترل می کنند. اینکه مقام معظم رهبری تعبیر فضای سایبری ول می کنند به همین خاطر است که از بیرون کنترل می شویم و خودمان قادر نیستیم این فضا را مدیریت و کنترل کنیم.در حال حاضر بسیاری از کشورهای دنیا مثل ایالات متحده آمریکا، چین، روسیه، کویت، کره شمالی دارای شبکه ملی اطلاعات هستند.

ضرورت و اهمیت راه اندازی شبکه ملی اطلاعات در کشور چیست؟

شکوهیان راد: شبکه ملی اطلاعات منحصر به کشور ما نیست و بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایالات متحده آمریکا دارای این شبکه است. مسأله اصلی که در بحث اهمیت شبکه ملی اطلاعات وجود دارد آن است که مردم باید در مسائل مختلف اقناع شوند و به آگاهی و بصیرت برسند و این کاملا منطبق بر رویکرد و مدل توحیدی است. در مدل حاکمیت توحیدی، اجبار و اکراهی در کار نیست. در قرآن کریم و در سوره بقره نیز این مساله آمده است «لااکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی» حال سوال این است که مردم چگونه اقناع می شوند؟ طبق آیه الکرسی باید هر موضوعی تبیین شود تا راه حق از باطل مشخص شود. پس عنصر اصلی برای تمییز حق از باطل، آگاهی و شناخت است که باعث اقناع افکار عمومی می شود. در واقع شبکه ملی اطلاعات راهبردی است که زمینه را برای آگاهی رسانی و بصیرت دهی در کل جامعه را فراهم می کند و در اینجاست که بحث تولید محتوا در فضای سایبر که مقام معظم رهبری بدان تاکید دارند معنا و مفهوم پیدا می کند.

به بحث تولید محتوا در فضای مجازی اشاره کردید؛ یکی مطالبات مقام معظم رهبری در فضای مجازی، تقویت دستگاه تولید محتوا در کشور است. چطور می توان دستگاه تولید محتوا را در کشور تقویت نمود؟

شکوهیان: در بحث تولید محتوا چند مطلب مهم و اساسی وجود دارد؛ بحث اول تولید محتوا است که باید چه محتواهایی تولید بشود؛ متولی تولید محتوا می توانند حوزه علمیه، دانشگاه ها و سایر دستگاه ها و نهادهای فرهنگی باشند. بحث بعدی توزیع محتوا است که این بیشتر ناظر به رسانه های گروهی از جمله صداوسیما و خبرگزاری ها است. بحث بعدی که بسیار مهم است زنجیره و فرایند تولید و توزیع محتوا است که محتوای مطلوب به خوبی تولید بشود و به درستی توزیع گردد که متأسفانه این فرایند و چرخه در کشور ما وجود ندارد و تولید محتوا در فضای سایبر متولی ندارد. این در حالی است که اگر در بحث مباحث فنی و زیرساختی مشکل و مساله ای به وجود آید می توان آن را از وزارت ارتباطات پیگیری کرد ولی در زمینه مباحث محتوایی چنانچه مشکل و اختلالی واقع شود هیچ نهادی پاسخگوی این مساله نیست و در این مساله خلأ قانونی وجود دارد.

راهکار مشکل تولید محتوا در فضای مجازی چیست؟

شکوهیان: در این باره دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاه اول همانطور که مقام معظم رهبری چند سال پیش بدان اشاره کردند آتش به اختیار بودن است؛ یعنی برای تولید محتوا در فضای سایبر خود مردم وارد عرصه بشوند و فضای سایبری را تبدیل به فضای افزایش بصیرت و آگاهی رسانی سازند. دیدگاه دوم که مغایرتی هم با نگاه اول ندارد، رویکرد سازمانی و ساختارسازی است؛ یعنی ساختارهای کشور به نحوی باشد که فرایند تولید و توزیع مطلوب محتوا در فضای سایبر در راستای آگاهی بخشی و بصیرت بخشی بخوبی عملیاتی شود و نهادی مستقل، متولی هدایت و کنترل جریان اطلاعات و آگاهی در فضای مجازی باشد.

خلأ قانونی که درباره تولید محتوا اشاره کردید چگونه قابل حل است و آیا بستر و زمینه قانونی در این باره وجود دارد؟

شکوهیان: بله در تولید محتوا خلأ قانونی وجود دارد ولی زمینه و بستر آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران وجود موجود است. بر اساس قانون اساسی که در اوایل انقلاب تدوین شد با توجه به اینکه غالب جریان اطلاعات توسط صداوسیما انجام می شد، قانونگذار این وظیفه را بر عهده صداوسیما قرار داد تا عملیات تولید و توزیع اطلاعات و آگاهی انجام شود. اما در حال حاضر با توجه به پیشرفت های خیره کننده در فناوری اطلاعات و ارتباطات، هیچ نهاد یا سازمانی را نمی توان متولی اصلی تولید محتوا در فضای سایبر دانست و نهادهایی مثل آموزش و پرورش، حوزه علمیه، دانشگاه ها، صداوسیما و غیره به عنوان جزیره های منفک شده، به تولید یا توزیع محتوا می پردازند و سازمان یا نهادی که نقش هماهنگ کننده و سیاستگذار داشته باشد وجود ندارد و برای جبران این خلأ حتی می تواند قانون اساسی تغییر کند و تولید محتوا در فضای سایبر دارای متولی خاص شود.

بستر حقوقی برای اصلاح قانون اساسی بر اساس اصل ۱۷۶ قانون اساسی وجود دارد و لازم است جریان آگاهی رسانی و اطلاع رسانی در فضای سایبری زیر نظر ولی امر قرار گیرد؛ زیرا طبق اصل ۱۷۶ قانون اساسی، کنترل جریان اطلاعات به عهده صداوسیما قرار داده شده است ولی با توجه به پیشرفت های خیره کننده فضای سایبر در طول این سال ها، صداوسیما به تنهایی نمی تواند نقش هدایت و کنترل جریان اطلاعات در کشور را انجام دهد و مدیریت تولید و توزیع محتوا در فضای مجازی، نیاز به نهاد یا دستگاهی مستقل است که مستقیما زیر نظر ولی امر سازمان یابد.

اهمیت اداره جریان آگاهی در کشور آن است که اوامر ولی امر به صورت کامل انجام شود و این جور نباشد بخشی از اوامر اجرا و بخشی اصلا شنیده نشود و به سمع و نظر مردم نرسد. برای نمونه نقصان در وضعیت موجود جریان آگاهی و اطلاع رسانی کشور در جریان همین ویروس کرونا خودش را نشان داده است. به صورتی که مقام معظم رهبری حدود ۷ صفحه به صورت سطر به سطر امر داشته اند که فقط دو امر ایشان به صورت کاملا سیاسی برجسته شد: یکی تبعیت از ستاد مقابله با کرونا و دومی ماسک زدن و سایر اوامر ایشان شنیده نشد و حتی برخی از اوامر ولی امر نیز نقض شده است. ولی جریان اطلاع رسانی عکس العملی نسبت به این موضوع نداشته است که از جمله می توان استفاده از داروها و واکسن های آمریکایی و انگلیسی مثال زد. استفاده از این داروها در حالی است که مقام معظم رهبری از همان ابتدا استفاده از داروهای آمریکایی انگلیسی را ممنوع اعلام کردند ولی با توجه به ضعف سیستم آگاهی، این مسائل مهم منعکس نمی شود.

علاوه بر ایجاد ساختارهای مناسب در مدیریت صحیح فضای مجازی، به نظر جنابعالی چه مسائل مهم دیگری وجود دارد که باید مدنظر واقع شود؟

شکوهیان: یکی از مهمترین مسائل در باب مسائل مدیریت فضای سایبری که بشدت مورد غفلت قرار گرفته است آن است که مردم متوجه شوند فضای سایبر فضای ایجاد، اشاعه و تثبیت حاکمیت است نه بازی و سرگرمی و متاسفانه رویکرد دومی رویکردی که عموم جامعه مخصوصا مدیران بدان معتقدند و این بخاطر نامگذاری فضای سایبر به فضای مجازی است؛ عنوان فضای مجازی عنوان بسیار غلطی که متأسفانه شیوع پیدا کرده است و جو رخوت موجود در میان مردم و مسئولین به همین موضوع برمی گردد. همین رویکرد باعث شده موضوع از جایگاه اصلی خود خارج شود و وقتی با مسئولین صحبت می کنیم آنها می گویند فضای مجازی، مجاز است دیگر و کاری با واقعیت ندارد و در فرهنگ لغت نیز به همین معنا استعمال شده است؛ مفهوم مجازی در زبان فارسی با استناد به سه فرهنگ‌واژه زبان فارسی؛ یعنی عمید، معین و دهخدا، به معنای چیزی است که واقعی نیست یا در واقعیت اثری ندارد.

این در حالی است که فضای سایبری، در واقع اصل حاکمیت است و حکمرانی بر اساس این فضا انجام می شود.  از این رو این گونه ترجمه های غلط باعث می شود علم به انحراف برود و باید رسانه های کمک کنند این مفهوم به جایگاه اصلی خود بازگردند. اینکه فضای مجازی، فضای واقعی است مساله ای است که رهبر معظم انقلاب نیز بدان تذکر داده اند ولی متاسفانه هنوز به این مساله توجه نشده است.