کنترل رفتارهای انسانی و جهت دهی آنها در مسیر برآوردن خواسته های یک گروه خاص، موضوعی است که از ابتدا مورد توجه اربابان قدرت و ثروت بوده است. افراد معمولا در برابر اینکه کسی آنها را تحت کنترل قرار دهد موضع‌گیری می کنند. از همین رو صاحبان رسانه و افکاری که در پشت صحنه ی آن ها قرار دارند در تلاش‌اند از روش‌های متنوع و جذابی برای در اختیار گرفتن رفتار انسانی به نحوی که خود افراد متوجه نشوند، استفاده کنند.
اینستاگرام یکی از همان ابزار و روش‌هایی است که زمینه این امر را فراهم کرده و این کار را از طریق تاثیر بر ناخودآگاه کاربران و مخاطبانش انجام می دهد.
ناخودآگاه آن بخش از روان آدمی است که فرد نسبت به آن آگاهی و کنترل ندارد اما در جهت دهی رفتارهای انسانی اثرگذار است.
برای درک بهتر مفهوم تاثیرگذاری و هدایت کاربران از طریق مدیریت کردن ناخودآگاه آن ها لازم است با مفهوم ناخودآگاه آشنا شویم.
ذهن انسان به دو قسمت خودآگاه یا هوشیار و ناخودآگاه یا نیمه هوشیار تقسیم می شود. کلیه امور ارادی توسط ضمیر هوشیار یا خودآگاه و کلیه امور غیر ارادی و اتوماتیک، تحت کنترل ضمیر نیمه‌هوشیار و ناخودآگاه است. ۸۰ تا ۸۵ درصد رفتار های انسان تحت تاثیر رفتارهای ناخودآگاه است و فقط ۱۵ تا ۲۰ درصد آن (رفتارها) تحت تاثیر ضمیر خودآگاه می باشد. پس برای تغییر در رفتار و کردار انسان ها باید ضمیر ناخودآگاه آن ها را تحت تاثیر قرار داد.
ویژگی‌های ضمیر ناخودآگاه انسان
- ساده لوح بودن و نداشتن قدرت تشخیص، یعنی ساده لوحانه مانند یک کودک هرچه را که به او بگویند می پذیرد و طبق آن عمل کند و قدرت درک و تشخیص ندارد.
- ضمیر ناخودآگاه هیچ عادت و هیچ رفتاری را تولید نمی کند مگر به منظوری مفید و مثبت. مثلا فردی که دزدی میکند با اینکه عملش ناشایست است اما منظور مفیدش تامین نیاز های خود و خانواده اش است؛ اما از طریق نادرست انجامش می دهد.
- ضمیر ناخودآگاه به هیچ عنوان افعال، مخصوصا فعل منفی را نمی شناسد. چون ضمیر ناخودآگاه تجزیه و تحلیل نمی کند. بنابراین افعال منفی را تشخیص نمی‌دهد.
- قدرت مافوق تصوری دارد. در هر ثانیه بیش از یک میلیون اطلاعات وارد ذهن می شود و ضمیر ناخودآگاه تمام اطلاعات را اسکن می کند.
- ناخودآگاه ما از طریق تمام حس ها مانند لامسه، بینایی، شنوایی و… اطلاعات را از محیط دریافت می کند.
- جذب اطلاعات غیر مستقیم. مثلا به در بگو تا دیوار بشنود یا تبلیغ یک جنس و کالا در دل یک چیز دیگر.
- ضمیر ناخودآگاه با آخرین اطلاعات برنامه ریزی می کند و براساس آن ها تولید باور می کند. باورها هم شخصیت و هویت مارا تشکیل می دهند.
ضمیر ناخودآگاه با داشتن ویژگی هایی که به آن ها اشاره شد زمینه را برای بهره برداری در راستای تاثیرگذاری بر افراد آن هم بصورت کاملا نامحسوس فراهم می کند.
جهت‌دهی و کنترل
برای تاثیرگذاری و جهت دهی به افکار و اعمال انسان ها روش های گوناگونی وجود دارد. یکی از این روش ها که اینستاگرام نقش بسزایی در پیاده سازی آن ایفا می کند استفاده از تکنیک اقناع است.
اقناع یعنی پیام به گونه ای ارسال شود که گیرنده ی پیام، با رغبت، میل و رضایت کامل، آن را بپذیرد. ابزار و شیوه‌های اقناعی گاهی در هم تنیده می شوند و گاهی به تنهایی عمل می کنند. ممکن است در مواردی چندین تکنیک اقناع در کنار هم به تلاش برای تاثیرگذاری بر روی مخاطب بپردازند.
تعدادی از مهم‌ترین تکنیک‌های اقناع و نحوه ی اثرگذاری اینستاگرام با بهره‌گیری از این تکنیک‌ها:
تبلیغ
هدف فعالیت‌های تبلیغی، علاوه بر اطلاع‌رسانی، ایجاد انگیزش نیز می‌باشد؛ یعنی فعالیت تبلیغی، فرد را به‌کاری در جهت مقصود مبلغ برانگیخته میکند. تبلیغ بر پایه‌ی نیاز بنا شده و جدی‌ترین قلمرو فعالیت‌های تبلیغی نیاز مخاطبین است. اینستاگرام در این زمینه فعالیت جدی دارد و با فراهم آوردن زمینه مناسب جهت تبلیغات نقش بزرگی در ایجاد حس نیاز در مخاطب ایفا می کند.
تلقین
گونه‌ای از متقاعدسازی ناهوشیارانه و ناآگاهانه بوده و نوعی فرآیند ارتباطی است که موجب پذیرش مسئله مورد نظر اقناع‌گر می‌شود؛ اما این پذیرش مبتنی بر دلایل منطقی نبوده و به‌صورت غیرحساب‌گرانه و ناآگاهانه محقق می‌شود. این امر از طریق القاء تدریجی یک اندیشه، طرح سؤال، تکرار، بزرگ‌نمایی و مبالغه یا کوچک‌نمایی، ایجاد ترس، تحریک عاطفه و توسل به اکثری بودن و … شکل می گیرد.
در اینستاگرام به وفور می بینیم کاربری که ، پستی را منتشر می کند، درصدد القای مطلبی به ماست. حال این مطلب می تواند یک موضوع سیاسی یا اجتماعی و فرهنگی باشد یا ترغیب ما برای خرید یک محصول و یا تلاش برای اقناع ما برای استفاده از یک نوع پوشش خاص.
تقلید
در عالم روانشناسی این مطلب معروف است که تلقین خادم تقلید است. در درون هر تقلید، عناصری از تلقین وجود دارد؛ یعنی، هرجا کسی از دیگری تقلید میکند، ابتداء برتری آن تقلیدشده برای تقلیدکننده ثابت و تلقین شده است.
نمود این امر در اینستاگرام بسیار مشهود است. وقتی کاربری نوع لباس و مد خود را از آنچه در صفحات اینستاگرام به اشتراک گذاشته شده الگوبرداری می کند، یعنی آن طرز تفکر که در پشت محتوای مربوط به مد و پوشش است را پذیرفته و برای آن ارزش قائل است.
تکرار
تکرار یک پیام می تواند به شرطی شدن آن منجر شود و سبب پاسخ مخاطب شود. مخاطب با استفاده از اینستاگرام به دنبال بدست آوردن سرگرمی که امروزه به یک نیاز اساسی مبدل شده می باشد. تکرار یک نوع اعتیاد در فرد ایجاد می کند و کاربر به آن وابسته می شود. این وابستگی در مدت کوتاهی بر روی وی اثر گذاشته و او را در مسیری که خودش می خواهد قرار می دهد و کنترل می کند.
موضوع تکرار در اینستاگرام یکی از مواردی است که بصورت واضح می توان برای آن مصداق پیدا کرد. مثلا با تکرار استفاده از محتوایی که بیانگر ظواهر زیبای زندگی سایر کاربران است؛ از رنگ و لعاب غذایی که تهیه شده و عکس یا فیلمش را در اینستاگرام به اشتراک می گذارد گرفته تا ماشین و خانه و لوازم لوکس زندگی و یا حتی اندامی که با هزاران تکنیک و فیلتر به یک حالت ایده آل رسید است و مقایسه ی آنها با داشته ها و نداشته ها و باطن زندگی خود، به افسردگی دچار می شود و حالت مصرف گرایی در کاربر ایجاد می شود.
استفاده از زیبایی
یکی از ابزارهای قوی اینستاگرام همین بحث نمایش زیبایی هاست. زیبایی فاکتوری است که در همه ی افراد وجود دارد و شدت و ضعف آن و یا نوع زیبایی و نگاه به آن متفاوت است. اینستاگرام با برجسته سازی یک نوع خاصی از زیبایی و فراهم کردن زمینه برای فخر فروشی و نمایش افرادی که دارای این مزیت هستند بیش از پیش به این مشکل دامن زده است. مثلا می توان موضوع جراحی های زیبایی را در نظر گرفت و تاثیر اینستاگرام را بر این پدیده بررسی کرد.
اغراق، طنز، ترس، تداعی و تطمیع از دیگر تکنیک های اقناعی هستند که اینستاگرام از هرکدام از آن ها بصورت اختصاصی در جهت تاثیرگذاری بر کاربران استفاده می کند.
بر اساس آنچه که به صورت اختصار بیان شد، اینستاگرام به عنوان یک شبکه اجتماعی فراگیر نقش بسزایی در جهت دهی و کنترل افکار کاربرانش دارد.
امروزه استفاده از اینستاگرام به جای آنکه با انگیزه ی هرآنچه که از یک شبکه اجتماعی انتظار داریم باشد، بیشتر جنبه ی تفریح و سرگرمی به خود گرفته است. اگر بتوان سرگرمی را مدیریت کرد، براحتی می توان مردم و کاربران را تحت سیطره ی خود درآورد و این همان موضوعی است که امروزه بیش از پیش مورد توجه واقع شده است.
