ماهیت قراردادهای هوشمند
در گزارش حاضر، نخست ماهیت، ویژگی‌های اصلی، و پیشینهٔ قرارداد هوشمند تبیین شده و سپس کاربردهای آن به‌ویژه در صنعت مالی مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، فرایند کلی اجرای قرارداد هوشمند معرفی و پس از آن مزایا و نیز چالش‌های عمومی مربوط به آن تشریح شده است. پس از معرفی قراردادهای هوشمند، ضمن بررسی جایگاه این پدیده در نظام حقوقی کشور، ابعاد فقهی و حقوقی آن تحلیل و مهم‌ترین چالش‌های فقهی و حقوقی در این رابطه مطرح شده است.
پرسش اصلی پژوهش آن است که مهم‌ترین ابعاد فقهی و حقوقی در مورد قراردادهای هوشمند و چالش‌های مربوط به آن کدام است. روش پژوهش مورد استفاده برای پاسخ‌گویی به این پرسش، روش توصیفی تحلیلی و استفاده از نظرهای خبرگان بوده است. امکان انجام دادن نظارت شرعی، نظام مسئولیت و ضمانت اجرا در مواقع نقض تعهدات قراردادهای هوشمند، تعدیل قراردادی در قراردادهای هوشمند و نظام مسئولیت و ضمانت خطا و اشتباه در قراردادهای هوشمند از جمله چالش‌های فقهی و حقوقی در زمینهٔ قراردادهای هوشمند به‌شمار می‌آید.
در جمع بندی و نتیجه گیری نیز آمده است:
قرارداد هوشمند از جمله نوآوری‌های دگرگون‌کننده در عصر حاضر است که به‌تدریج چهرهٔ بسیاری از کسب‌وکارها و صنایع را متحول خواهد ساخت. در گزارش حاضر تلاش شد تا ماهیت، فرایند، و ویژگی‌های اصلی قرارداد هوشمند تبیین شود و کاربردهای آن به‌ویژه در صنعت مالی موردبررسی قرار گیرد. همچنین تلاش شد تا مهم‌ترین مزایا و چالش‌های قراردادهای هوشمند موردبررسی قرار گیرد. همان‌طور که مطرح شد، افزایش سرعت و امنیت فرایندهای کسب‌وکار و صرفه‌جویی در هزینه‌ها و نیز شفافیت بیشتر ازجمله مهم‌ترین مزایای بالقوه در قراردادهای هوشمند است. نبود انعطاف در مقایسه با قراردادهای سنتی، احتمال وجود سناریوهای پیچیده، مسائل فنی، ابهام در پذیرش قانونی و مقررات‌گذاری، و مسائل مربوط به تعهدات قراردادی طرفین نسبت‌به یکدیگر ازجمله مهم‌ترین چالش‌های عمومی قراردادهای هوشمند به‌شمار می‌آید.
در بخش دیگر این گزارش جایگاه قراردادهای هوشمند و نیز فنّاوری بلاک‌چین در نظام حقوقی ایران مورد بررسی قرار گرفت. طبق آنچه در این گزارش مطرح شد، در رابطه با قراردادهای هوشمند و همچنین فنّاوری بلاک‌چین، تاکنون قوانین و مقرراتی مستقل در نظام حقوقی ایران ارائه نشده است. با توجه به اینکه در حال حاضر برخی نمونه‌های قراردادهای هوشمند در صنایع مختلف و از جمله خدمات مالی اجرا می‌شود و در آینده نیز با تحولات بیشتر در این زمینه روبه‌رو خواهیم بود، ضروری است تا در این رابطه قوانین و مقررات لازم تنظیم و متناسب با تحولات فنّاوری به‌روزرسانی شود.
پیشرفت فنّاوری دیجیتالی شدن را تسریع می‌کند
در بخش دیگر این گزارش نیز به تحلیل ابعاد فقهی ـ حقوقی قراردادهای هوشمند پرداخته شد. یکی از قواعد مشهور فقهی قاعدهٔ صحت است؛ طبق این اصل، هر معامله‌ای که بین دو یا چند نفر واقع شود، حکم به صحت آن داده می‌شود تا زمانی که فساد آن معلوم شود. بنا بر این قاعده، تمام قراردادهای هوشمندی که ارادهٔ طرفین بر انعقاد آن شکل گرفته است، محکوم به صحت است، مگر آنکه اثبات شود شرایط اصلی و اساسی آن رعایت نشده است.
مطابق مادهٔ ۱۹۰ قانون مدنی، برای صحت هر معامله رعایت چهار شرط ضروری است: ۱) قصد طرفین و رضای آن‌ها؛ ۲) اهلیت طرفین؛ ۳) موضوع معین که موردمعامله باشد؛ و ۴) مشروعیت جهت معامله. برای اطمینان از وجود شرایط چهارگانهٔ اساسی صحت معامله در قراردادهای هوشمند نیاز بود که هر چهار شرط فوق موردتحلیل و بررسی قرار گیرد. نتایج این گزارش نشان داد که قراردادهای هوشمند ظرفیت و امکان تحقق این چهار شرط را در خود دارد.
در پایان، برخی چالش‌های فقهی ـ حقوقی در رابطه با قراردادهای هوشمند مطرح شد. بر این اساس، امکان انجام دادن نظارت شرعی، نظام مسئولیت و ضمانت اجرا در مواقع نقض تعهدات قراردادهای هوشمند، تعدیل قراردادی در قراردادهای هوشمند و نظام مسئولیت، و ضمانت خطا و اشتباه در قراردادهای هوشمند چهار حوزه‌ای بود که درحال‌حاضر در خصوص اجرای قراردادهای هوشمند با چالش و خلأهایی مواجه است.
نتایج حاصل‌شده از این پژوهش در زمینهٔ تبیین ابعاد فقهی قراردادهای هوشمند و راهکارهای ارائه‌شده برای تخفیف چالش‌های موجود، می‌تواند برای برنامه‌نویسان و طراحان قراردادهای هوشمند بر بستر بلاک‌چین از یک‌سو و برای قانون‌گذاران و مقررات‌نویسان حوزه‌های تجارت الکترونیک و فنّاوری اطلاعات از سوی دیگر، مفید فایده و راهگشا باشد.
قراداد‌های هوشمند رایند‌های کسب‌وکار را تسریع می‌بخشد
قراردادهای هوشمند همچنان در مراحل اولیهٔ تکامل خود قرار دارد. با رشد چشمگیر فنّاوری اطلاعات، روزبه‌روز بازیگران بیشتری تلاش میکنند تا از مزایای دیجیتالی شدن بهره‌مند شوند. پیشرفت فنّاوری دیجیتالی شدن را تسریع می‌کند و بازیگران صنعت می‌دانند که قراردادهای هوشمند موجب می‌شود فرایندهای کسب‌وکار سریع‌تر، مطمئن‌تر، و ارزان‌تر انجام گیرد. صنایع مختلف از جمله صنعت بانکداری و مالی از ظرفیت خوبی برای اجرای قراردادهای هوشمند برخوردار است، هرچند که باید چالش‌های پیش‌رو نیز با دقت مدنظر قرار گیرد و با ارائهٔ راهکارهای نوآورانه بر آن‌ها غلبه کرد.
به نظر می‌رسد، بستر قرارداد هوشمند امکان و ظرفیت تعریف و وضع استانداردها و قواعد بیشتر را (خصوصاً از منظر شرعی) در خود می‌بیند و جا دارد پژوهش‌های آتی به بررسی تفصیلی‌تر چالش‌ها و راهکارهای عملی آن بپردازد. به دیگر سخن، این عرصه همچنان محل پژوهش قرار دارد و تردیدی نیست باوجود همهٔ چالش‌ها، در سال‌های آتی خبرهای بیشتری دربارهٔ پذیرش قراردادهای هوشمند در حوزه‌های تجاری و غیرتجاری خواهیم شنید.
دانلود گزارش
