خانواده تاب آور از دیدگاه روان شناسی و اسلام

مفهوم خانواده تاب آور

خانواده تاب آور، خانواده ای است که، روشی را دنبال می کند که در زمان حال و طی گذر زمان به خوبی با استرس سازگار شود قرآن کریم به خانواده هایی اشاره می کند که به خوبی با چالش های روزگار مواجه شده اند. از جمله در سوره آل عمران آمده است: «خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد، خاندان و دودمانی که برخی از برخی دیگر نشات گرفته و باهم دارای پیوند و ارتباط بودند و خداوند شنوای دانا است.» بدین سان خاندان حضرت نوح (علیه السلام)، ابراهیم علیه السلام به واسطه عنایت پروردگارشان از ویژگی های خاصی برخوردار بوده اند که منجر به برتری آنها بر جهانیان شده است.
 
عوامل تاب آوری در خانواده شامل مواردی نظیر راهبردهای حل مسأله فرآیندهای تعاملی مؤثر، برابری، معنویت، انعطاف پذیری، امیدواری، حمایت اجتماعی، سلامت عاطفی و فیزیکی است. ظهور مجموعه ای از این عوامل که نقش های چندگانه ای را ایفا می کند، این امر را مطرح می کند که عوامل تاب آوری خانواده به شدت به یکدیگر وابسته اند و لزوما بر یکدیگر برتری ندارند.

آنچه نویسنده کلیل (Alexandre Kalil) مطرح می کند، در آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار علیهم السلام مورد اشاره واقع شده است، چه بسا همان طور که گذشت، در آیات ۳ و ۳۴ سوره آل عمران و احادیث منتسب به امام موسی کاظم (علیه السلام) عوامل تاب آوری عنوان شده است که به ارتباط داشتن و پیوند بین اعضای خانواده و ویژگی های والدین و همسران و فرزندان توجه می شود و تمامی آنها در مؤلفه های کلیل (Kalil) موضوعیت دارند، در ادامه هر یک از آنها به تفکیک از دیدگاه روان شناسی اسلامی بررسی می شود.

۱- راهبردهای حل مسأله

 حل مسأله در خانواده، توانایی خانواده در حل مسائل در سطحی است که عملکرد خانواده را به طور مؤثر حفظ می کند. خانواده هایی که با موفقیت و به سرعت مشکلاتشان را حل می کنند، توانایی مدیریت مشکلاتشان را دارند آنها از مراحل فرآیند حل مسأله آگاهی دارند و به طور منسجم برای حل مشکلاتشان از آن استفاده می کنند. مراحل حل مسأله بدین شرح است: تعیین مسأله، تعیین راه حل ها و گزینه ها، ارزیابی راه حل های انتخاب راه حل مناسب، اجرای راه حل، ارزیابی میزان موفقیت. پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم در زمینه اصلاح بین زن و شوهر و حل مسائل بین آنها می فرماید: «اگر از جدایی و شکاف میان آن دو همسر بیم داشته باشید، یک داور از خانواده شوهر، و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید تا به کار آنان رسیدگی کنند. اگر این دو داور تصمیم به اصلاح داشته باشند.
 
خداوند به توافق آنها کمک می کند؛ زیرا خداوند، دانا و آگاه است و از نبات همه باخبر است». او اگر زنی از سرکشی یا اعراض شوی خود بترسد، بر آن دو گناهی نیست که به نوعی در میان خودشان (هر چند به گذشت از پاره ای از حقوقشان صلح و آشتی کند، و صلح بهتر است و (البته) بخل و تنگ چشمی طبعا ملازم نفوس گردیده است ( گذشت از حقی برای آن ها سخت است و اگر نیکویی کنید و تقوا ورزید، حتما خداوند به آنچه می کنید، آگاه است، همچنین از امام جواد (علیه السلام) حدیثی در حل مشکلات بین فرزندان و والدین مطرح می شود که نمایانگر آن است که چگونه فرزندان در مقابل والدین صبر پیشه می کنند و همواره احترام آنان را در هر شرایطی حفظ می کنند تا اختلاف موجود از بین برود حدیث مزبور بدین قرار است: «بکربن صالح از یاران امام رضا (علیه السلام) و امام جواد(علیه السلام) می گوید: دامادم در نامه ای به ابوجعفر نوشت: پدری دارم که عقیده فاسدی دارد و با اهل بیت (علیهم السلام) پیامبر دشمنی می ورزد. او با من هم بدرفتاری می کند و مرا آزار و اذیت می دهند. ای مولای من! نخست از تو می خواهم برای توفیق من دعا کنی، و دوم این که نظر مبارک شما را در مورد پدرم بدانم؟ آیا علیه او افشاگری کرده و فساد عقیده او را به دیگران بگویم یا این که با او مدارا کنم؟ امام جواد در جواب نامه فرمود: شرح حال تو را فهمیدم. ان شاء الله از دعا کردن در حق تو غفلت نمی کنم. بدان که مدارا کردن با پدرت برای تو بهتر است، زیرا بعد از هر مشکلی، گشایشی است. صبر و حوصله داشته باشی که عاقبت و خیر و پیروزی مخصوص پرهیزکاران است. بکر بن صالح می گوید: طولی نکشید که خداوند قلب پدر دامادم را دگرگون کرد و از مخالفت با فرزند خویش و اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) دست برداشت.
 
در واقع دین مبین اسلام نحوه چگونگی حل مسائل و نحوه مقابله با آن را پیش روی خانواده ها و افراد آن قرار داده است تا با استفاده از آن ها جامعه بشری بتواند انجام و پیوستگی خانواده را حفظ کند و به بقای خود ادامه دهد؛ امری که روان شناسان مثبت نگر در زمینه خانواده قرن ها بعد بدان پی برده اند.

۲- تعامل مؤثر

 تعامل خانواده به اطلاعات کلامی و غیر کلامی که بین اعضای خانواده مبادله می شود، اطلاق می گردد. تعاملات شامل توانایی توجه به آنچه که دیگران دارند فکر می کنند و انجام می دهند به عبارت دیگر یکی از بخش های مهم تعاملات فقط صحبت کردن نیست؛ بلکه گوش دادن به آنچه دیگران می گویند هم هست، تعاملات درون خانواده بسیار مهم است؛ زیرا افراد خانواده را قادر می کند، تا نیازها و خواسته ها و نگرانی هایشان را ابراز کنند تعاملات صادقانه و باز فضایی را به وجود می آورد که به اعضای خانواده اجازه می دهد تا اختلافات را به اندازه عشق و محبت نیز ابراز کنند. محققان به رابطه قوی بین الگوهای تعاملی و رضایت در روابط خانواده پی برده اند. تعاملات عاطفی بین والدین بر روی کمیت و ثبات روابط عاشقانه و زناشویی اثر می گذارد و به علاوه مهارت های حل مسأله فرزندان، توانایی آنها برای ارتباط با همسالان، سطح پریشانی عاطفی آنها را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.
 
پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم در مورد تعاملات مؤثر می فرماید: « به بندگان من بگو با یکدیگر به نیکی صحبت کنند.»، پس به بندگانم بشارت ده آنان که به سخن گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند، در برابر مؤمنان فروتن باش»، چون به شما سلام و تحیت گفتند، به سلامی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ گویند، بر آنچه می گویند، صبر کن و به وجهی پسندیده از ایشان دوری جوی، ای کسانی که ایمان آورده اید، به پیمان ها وفا کنید، از ایشان بگذر و برایشان طلب آمرزش کن و برای شخصیت دادن با آنان مشورت نما. ای کسانی که ایمان آورده اید، مبادا گروهی؛ گروه دیگر را مسخره کند، شاید آن مسخره شده گان بهتر از آنها باشد و مبادا که گروهی از زنان گروه دیگر را مسخره کند؟ شاید آن مسخره شدگان بهتر از آنان باشند و از هم عیب جویی کنید و یکدیگر را با القاب زشت بخوانید.
 
از این رو پروردگار تبارک و تعالی سخن گفتن شایسته، فروتنی، وفای به عهد و خیرخواهی آدمیان به یکدیگر را از جمله موارد نحوه تعامل نیکو معرفی می فرماید. در سیره رضوی نیز نکاتی درباره تعامل مؤثر مطرح می شود؛ امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ، زیبا و نیکو گردان.
 
این اصل در حسن معاشرت و بهبودی آن تأثیر فراوان دارد؛ زیرا برای تأمین نیازمندی های مؤمنان و شاد کردن آنان و دفع ناگواری از آنها باید تلاش کرد. پس از ادای فرایض، عملی نزد خداوند بهتر از شاد کردن مؤمن نیست. در حدیث رضوی آمده است: علی بن شعیب گوید: بر امام ابوالحسن رضا علیه السلام وارد شدم؛ به من فرمود: ای علی! زندگی چه کسی از همه بهتر است؟ گفتم ای سرورم شما به جواب از من داناترید، فرمود، ای علی! کسی که دیگری در پرتو او زندگی اش را به خوشی بگذراند.
 
در مورد نحوه تعامل مؤثر همسران هم آمده است: على بن شعیب گوید: بر امام ابو الحسن رضا(علیه السلام) وارد شدم؛ به من فرمود: به بنده خدا فایده ای بهتر از همسر خوب نمی رسد که وقتی او را می بیند خشنودش سازد و در غیاب او از نفس خودش و مال شوهرش حفاظت کند. در سیره رضوی در مورد چگونگی ارتباط، همنشینی و معاشرت مناسب آمده است: از امام رضا (علیه السلام) پرسیده شد، بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: «آنان که هر گاه نیکی کنند، شاد شوند؛ هرگاه به آنان عطا شود، شکرگزاری کنند هرگاه بادی نمایند، آموزش خواهند؛ هر گاه خشم کند، در گذرند؛ هرگاه مصیبت و بلایی ببینند، صبر کنند.
 
امام موسی کاظم (علیه السلام) فرمود: همنشینی اهل دین، شرف دنیا و آخرت است، و مشورت با خردمند خیرخواه، من و برکت و رشد و توفیق از جانب خداست، چون خردمند خیرخواه به تو نظری داد، مبادا مخالفت کنی که مخالفتش هلاکت بار است؛ و همچنین از امام موسی کاظم (علیه السلام) در مورد دقت در روابط روایت شده است که «پرهیز از معاشرت با مردمان و انس با آنان مگر این که خردمند و امانت داری در میان آنها بیابی که در این صورت با او انس گیر و از دیگران بگریز، به مانند گریز تو از درندگان شکاری.
 
بنابر این توانایی درک درست پیام های کلامی و غیر کلامی افراد و اعضای خانواده باعث تعامل موثر بین آنها می شود و این تعاملات مؤثرباعث حفظ کانون خانواده ها و تاب آوری آنها می شود. جزئیات این تعاملات مؤثر در قرآن و سیره رضوی آمده است؛ هر چند به علت جامعیت دین مبین اسلام، روش های توصیه شده برای تعامل مؤثر محدود به خانواده ها نمی شود و در بر گیرنده کلیه تعاملات بشری است. رعایت این اصول نه تنها برای انسجام خانواده ها مفید است بلکه به همبستگی کل بشریت نیز کمک می کنند.

۳- معنویت (spirituality )

 اعتقاد داشتن به یک نیرویی قدرتمند و عمل کردن براساس فعالیت های سیستم ارزشی مافوق علایق شخصی است. که بر روی عمیق ترین ارزشها و معانی افراد تاکید دارد و به خلوص انگیزه ، عواطف، قوانین درونی توجه دارد و به تجزیه و تحلیل احساسات می پردازد. معنویت در خانواده ها احساس تعلق و عشق به یک وجود مافوق را به وجود می آورد و شرایطی را فراهم می کند تا با موفقیت ها و شکست ها به ویژه در روابط خانوادگی سر و کار داشته باشند و به افراد یاد می دهد که هنگام اشتباهات، دیگران را ببخشند و عذرخواهی، دیگران را پذیرا باشند. خانواده هایی که معنویت در آن ها قوی است. زندگی را به عنوان یک هدیه جشن می گیرند و از تمام حوادث، حتی جزئی ترین آن ها، لذت می برند.
 
اعتقاد داشتن به نیروی قدرتمند و امور معنوی در تمامی ادیان مورد تأکید است. در تاریخ تمدن، اعتقاد داشتن به نیروی مابعد الطبیعه را از ویژگی های ملل متمادی دانسته اند. پروردگار تبارک و تعالی نیز در اوایل سوره بقره مطرح می فرماید: «این کتاب است که در آن هیچ شکی نیست و وسیله هدایت پرهیزکاران است که به غیب ایمان دارند» بدین سان لازمه اعتقاد به کلام الله، ایمان راسخ به عالم غیب است که در این صورت، نور هدایتی برای پرهیز کارن خواهد شد. از فیض کاشانی نقل شده است که حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده است: در خانه هایتان برنامه ای برای تلاوت قرآن کریم ترتیب دهید. به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود، کارها سهل و آسان گردد و خیر و برکتش بسیار شود؛ در غیر این صورت، اهل خانه در تنگنای فکری و روانی و اقتصادی قرار می گیرند.
 
در مورد نیروی معنوی توکل بر خدا اور امام موسی کاظم (علیه السلام) روایت شده است: «هر که میخواهد قوی ترین مردمان باشد، بر خدا توکل کند.»، در مورد امیدواری به خداوند می فرماید: به خدا قسم خیر دنیا و آخرت به مؤمنی ندهند، مگر به سبب حسن ظن و امیدواری او به خدا و خوش اخلاقی اش و خودداری از غیبت مؤمنان.
 
بنابر این اعتقاد به پروردگار تبارک و تعالی منجر به پیدایش قدرت در افراد و پدید آمدن امیدواری در آنها و تحمل چالش ها و ناملایمت ها در افراد می شود، این امر تاب آوری فرد را در هنگام مواجهه با مشکلات افزایش می دهد. اگر این موضوع در خانواده وجود داشته باشد، منجر به پیوستگی اعضای خانواده و انسجام آنها در هنگام وقوع بلایا و مصایب می شود.