به گزارش صدای حوزه، حجت الاسلام محمد هادی عباسی پژوهشگر و استاد حوزه علمیه قم طی یادداشتی درآستانه ۱۰۰ سالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم، به بازخوانی کارنامه سیاسی، اجتماعی و تمدنی حوزه پرداخته است که در ادامه مطالعه می نمایید:
چکیده:
با گذشت یک قرن از بازتأسیس حوزه علمیه قم، این نهاد علمی ـ دینی، از جایگاهی صرفاً آموزشی به نهادی مرجع در تحولات سیاسی، اجتماعی و تمدنی ایران و جهان اسلام تبدیل شده است. مقاله حاضر با رویکرد تحلیلی ـ راهبردی، به واکاوی نقش حوزه قم در مقاطع کلیدی تاریخ معاصر، از نهضت‌های ضداستبدادی تا شکل‌گیری نظریه تشکیل حکومت اسلامی توسط ولی فقیه و مشارکت در دولت‌سازی اسلامی می‌پردازد. همچنین، فرصت‌ها و چالش‌های فراروی این نهاد در آستانه قرن دوم حیات آن بررسی شده و پیشنهادهایی برای ایفای نقش تمدنی در آینده ارائه می‌شود.
مقدمه:
تأسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۴ هجری قمری (۱۳۰۱ شمسی) به دست آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، نقطه عطفی در تاریخ نوسازی نهاد مرجعیت شیعه در ایران بود. این اقدام در بستر فروپاشی خلافت عثمانی، گسترش اندیشه‌های سکولار و تضعیف نهاد دین در جهان اسلام انجام شد و در طول یک قرن، حوزه قم توانست جایگاه علمی، سیاسی و تمدنی ویژه‌ای در سطح ملی و فراملی پیدا کند. در این مقاله، با نگاهی تحلیلی، نقش حوزه در تحولات قرن اخیر بررسی می‌شود.
۱. احیای عقلانیت دینی در قرن افول خلافت
تأسیس حوزه قم را باید واکنشی خردمندانه به سیطره اندیشه‌های وارداتی دانست. حوزه با تأکید بر اصول فقه، کلام عقلی، فلسفه اسلامی و تفسیر نظام‌مند، توانست در برابر جریان‌های الحادی و غرب‌گرایانه ایستادگی کند و اندیشه شیعی را در قالبی اجتهادی، بازتولید نماید.
۲. حوزه قم و نقش آن در نهضت‌های سیاسی ـ اجتماعی
از دهه ۱۳۲۰ به بعد، حوزه قم با پرورش علمای مبارز، نقش برجسته‌ای در بیداری سیاسی ملت ایران ایفا کرد. امام خمینی(ره) که خود از ثمرات همین حوزه بود، توانست با تلفیق فقه و سیاست، گفتمان انقلاب اسلامی را بر پایه آموزه‌های دینی بنیان‌گذاری کند. علاوه بر ایشان، دیگر شخصیت‌های شاخص مانند شهید مطهری و شهید بهشتی نیز از شاگردان برجسته حوزه علمیه قم بودند که نقش اساسی در تبیین فلسفه انقلاب و تدوین مبانی فکری نظام جمهوری اسلامی داشتند. شهید مطهری با تالیف آثار فراوان، از جمله “اندیشه‌های فلسفی”، نقش مهمی در احیای تفکر فلسفی اسلامی ایفا کرد. شهید بهشتی، با درک عمیق از نیازهای سیاسی ـ اجتماعی ایران و مسلمانان، در شکل‌دهی به مفاهیم نوین انقلاب اسلامی تأثیرگذار بود.
۳. از تأسیس نظام دینی تا نظریه تشکیل حکومت اسلامی توسط ولی فقیه
حوزه قم با ظهور گفتمان انقلاب اسلامی و شکل‌گیری نظریه تشکیل حکومت اسلامی توسط ولی فقیه، سهم مستقیمی در تأسیس جمهوری اسلامی داشت. قانون اساسی ۱۳۵۸، مرجعیت فقهی را به عنوان ستون نظام سیاسی تثبیت کرد و رهبری جامعه به فقیه جامع‌الشرایط واگذار شد. این امر حوزه را از یک نهاد صرفاً آموزشی، به قلب مهندسی سیاسی کشور تبدیل کرد.
۴. تحولات حوزه در دهه‌های پس از انقلاب
گسترش دروس خارج فقه، تنوع مراکز آموزشی، حضور پررنگ حوزه در سیاستگذاری فرهنگی، و ظهور نهادهایی چون جامعه مدرسین و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، از تحولات ساختاری پس از انقلاب بود. حوزه قم اکنون نقش مرجعیت بین‌المللی یافته و در تحولات منطقه‌ای و جهانی نقش ایفا می‌کند.
۵. چالش‌های پیش‌رو در قرن دوم حوزه
شکاف نسلی و تغییر سبک دینداری، تهدید مرجعیت سنتی از سوی رسانه‌ها، تمرکز بر آموزش سنتی و ضعف در تولید دانش کاربردی، ناکافی بودن تلاش‌های حوزه در مواجهه با فناوری‌های نوین و فضای سایبر از جمله چالش‌های اساسی حوزه در آینده است. به نظر می‌رسد که حوزه باید به‌طور جدی‌تر به تولید محتوای علمی و کاربردی در قالب‌های دیجیتال و تعاملی پرداخته و در مواجهه با تحولات علمی و فناوری‌های نوین، نقشی فعال‌تر ایفا کند.
۶. فرصت‌های راهبردی حوزه در قرن آینده
گسترش دیپلماسی علمی ـ مذهبی در جهان اسلام، مشارکت در تولید الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت، نوسازی ساختار اجتهاد برای پاسخ‌گویی به مسائل نوپدید، تبیین فقه حکمرانی و تمدن‌سازی با نگاه فراملی و تقویت مشارکت‌های علمی و فکری با دیگر حوزه‌های علمیه و مراکز پژوهشی در جهان اسلام می‌تواند فرصتی برای تقویت مرجعیت علمی و دینی حوزه قم باشد.
نتیجه‌گیری:
مرور یک قرن حیات حوزه علمیه قم نشان می‌دهد که این نهاد، نه‌تنها پاسدار شریعت و معارف دینی بوده، بلکه به فاعل تاریخی در تحولات سیاسی و تمدنی نیز تبدیل شده است. قرن دوم حیات حوزه، قرن ایفای نقش تمدنی در مقیاس جهانی است و تحقق این رسالت، نیازمند بازنگری در نظام آموزشی، ارتباطات بین‌المللی، و توانمندسازی نخبگان حوزوی است.
