آینده مالکیت داده‌ها و چالش‌های نوظهور همچون هوش مصنوعی/ پیشنهادها برای تدوین قوانین فقهی در زمینه مالکیت داده‌ها

به گزارش صدای حوزه، استاد محمد محمدی قائینی نجفی استاد حوزه‌ علمیه قم در رویداد مسأله‌محور هوش مصنوعی با عنوان «مالکیت کلان داده‌ها»، که به همت ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه و بنیاد شیخ انصاری در سالن امام خمینی (ره) مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام قم برگزار شد، به بحث مالکیت داده‌ها پرداخت و ابراز داشت: بحث مالکیت داده‌ها علی‌رغم اینکه ممکن است به نظر برسد که موضوع جدیدی است، در حقیقت بحثی قدیمی است که مصادیق جدیدی در دنیای مدرن پیدا کرده است. برای تبیین این موضوع، اطلاعات مربوط به افراد به دو قسم اطلاعات تکوینی، انتسابی و اطلاعات تولیدی و فعالیت‌محور تقسیم می‌شود.

قسم اول: اطلاعات تکوینی و انتسابی

وی در بیان اطلاعات تکوینی و انتسابی ابراز داشت: این دسته از اطلاعات مربوط به اشخاص است که به‌صورت طبیعی و تکوینی به آن‌ها نسبت داده می‌شود، بدون اینکه شخص به‌طور مستقیم در تولید این اطلاعات دخالتی داشته باشد. به‌عنوان مثال، نام، عکس، شماره تلفن، خصوصیات سلامت، بیماری، گروه خونی، و موارد مشابه از جمله اطلاعاتی هستند که شخص در تولید آن‌ها هیچ‌گونه فعالیتی ندارد. این اطلاعات به‌طور تکوینی به شخص منتسب است.

استاد حوزه‌ علمیه قم گفت: این اطلاعات ممکن است به‌طور غیرمستقیم برای کشف دارو یا درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، بحث مالکیت این اطلاعات مطرح می‌شود و اینکه آیا شخصی که صاحب چنین اطلاعاتی است، می‌تواند بر اساس آن مالکیت و اجازه استفاده از آن را به دیگری بدهد یا خیر.

قسم دوم: اطلاعات تولیدی و فعالیت‌محور

استاد محمدی قائینی نجفی در ادامه عنوان داشت: قسم دوم مربوط به اطلاعاتی است که به‌واسطه فعالیت و تلاش فردی شکل می‌گیرد. این اطلاعات ممکن است به‌طور مستقل ارزشی نداشته باشند، اما وقتی که اطلاعات مختلف جمع‌آوری و ترکیب می‌شوند، ارزش و کاربرد ویژه‌ای پیدا می‌کنند. به‌عنوان مثال شخصی ممکن است مجموعه‌ای از مطالب مختلف را از منابع متعدد جمع‌آوری کند و به‌صورت یک کتاب یا مقاله عرضه نماید. این مجموعه اطلاعات به دلیل جمع‌آوری و سازمان‌دهی از سوی فرد، ارزش زیادی پیدا می‌کند.

وی افزود: یکی از مصادیق این نوع اطلاعات اختراعات است. به‌عنوان مثال ترکیب اجزای مختلف برای تولید یک اختراع جدید مانند یک ماشین یا دستگاه جدید از نمونه‌های روشن این دست اطلاعات است. این محصولات فکری که به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از تلاش و نوآوری فردی ناشی می‌شوند، می‌توانند به‌عنوان ملک فردی محسوب شوند. زمانی که یک اختراع یا محصول جدید به بازار عرضه می‌شود، می‌تواند مورد معامله قرار گیرد و شخص صاحب ایده یا اختراع ممکن است در ازای آن، مبالغ زیادی دریافت کند.

مالکیت معنوی و حقوق فکری

استاد حوزه علمیه قم در ادامه بحث مالکیت معنوی اظهار کرد: در برخی موارد ممکن است تصور شود که مالکیت معنوی بر اطلاعات یا محصولات فکری به‌طور خودکار به شخص تعلق می‌گیرد، اما باید توجه داشت که این مالکیت نیازمند شرایط خاصی است. از جمله این شرایط، می‌توان به قراردادهای خاص و توافقات میان طرفین اشاره کرد. برای مثال، اگر شخصی کتابی را خریداری کند و در آن شرط شود که حق چاپ مجدد محفوظ است، این شرط می‌تواند حقوق معنوی مالک کتاب را مشخص کند.

وی همچنین به سیره عقلا و قوانین بین‌المللی اشاره کرد و گفت: در برخی کشورها قوانین خاصی برای حمایت از حقوق معنوی افراد در زمینه اختراعات و محصولات فکری وجود دارد. به‌عنوان مثال، در قراردادهای بین‌المللی ممکن است شرط‌هایی گنجانده شود که بر اساس آن، استفاده از اختراعات یا محصولات فکری تنها با اجازه صاحب آن امکان‌پذیر باشد.

تفاوت بین مالکیت و مالیت

استاد محمدی قائینی نجفی تأکید کرد: باید میان مالکیت و مالیت تفاوت قائل شد. در مواردی که اطلاعات یا داده‌ها به‌صورت تکوینی و طبیعی به شخص نسبت داده می‌شود (قسم اول)، مالکیت معنوی و مالیت ممکن است وجود نداشته باشد، زیرا این اطلاعات به‌طور طبیعی به شخص تعلق دارند و ارزش‌گذاری بر آن‌ها به‌صورت مستقیم ممکن نیست، اما در اطلاعات تولیدی (قسم دوم)، که از تلاش و نوآوری فرد ناشی می‌شوند، مالکیت و مالیت وجود دارد.

ضمانت اجرای استفاده غیرمجاز از اطلاعات

وی همچنین به موضوع ضمانت اجرای استفاده غیرمجاز از اطلاعات اشاره کرد و ابراز داشت: در صورتی که اطلاعاتی که متعلق به فردی است، به‌طور غیرمجاز و بدون رضایت او در اختیار دیگران قرار گیرد، صاحب اطلاعات می‌تواند طبق قاعده «اتلاف مال الغیر» مطالبه خسارت کند. این خسارت ممکن است بر اساس ارزش اطلاعات و استفاده غیرمجاز از آن محاسبه شود.

استاد محمدی قائینی نجفی ابراز داشت: در بحث مالکیت داده‌ها باید بین انواع مختلف داده‌ها تفکیک قائل شد و به‌طور خاص در زمینه اطلاعات تولیدی و فکری، مالکیت معنوی باید با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرد. در این زمینه سیره عقلا و قوانین موجود در جوامع مختلف می‌توانند راهنمایی برای تعیین حقوق مالکیت معنوی افراد باشند، اما در نهایت، این مسائل نیازمند توجه بیشتر و تبیین دقیق‌تر در دنیای معاصر است.

اهمیت قانون‌گذاری در حوزه داده‌ها

وی به ضرورت تدوین قوانین و مقررات جدید در خصوص مالکیت داده‌ها و اطلاعات در دنیای مدرن تأکید کرد و ابراز داشت: بسیاری از کشورها در این زمینه اقداماتی انجام داده‌اند، البته در سطح جهانی هنوز خلأ‌های قانونی قابل توجهی در رابطه با مالکیت اطلاعات و داده‌های دیجیتال وجود دارد که این خلأها می‌توانند باعث سوءاستفاده‌های اقتصادی و حقوقی از اطلاعات افراد شوند.

استاد محمدی قائینی نجفی اظهار کرد: حوزه‌های علمیه با بهره‌گیری از اصول فقهی موجود، به تدوین متنی جامع و سازگار با مقتضیات عصر دیجیتال بپردازند تا مالکیت داده‌ها و اطلاعات از منظر اسلامی به‌درستی تعریف و رعایت شود.

چالش‌ها و پیچیدگی‌های فقهی

وی در ادامه به برخی از چالش‌های فقهی این مقوله اشاره کرد و گفت: یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، مسئله «حق تصرف» در اطلاعات بود که به‌عنوان مثال در فقه اسلامی حق تصرف در مال به‌طور کلی محدود به اشیاء مادی است، ولی داده‌ها و اطلاعات در دنیای دیجیتال جنبه‌های متفاوتی دارند. این اطلاعات نمی‌توانند به‌طور فیزیکی تصرف شوند، بلکه تنها از طریق استفاده و دسترسی به آن‌ها می‌توان «تصرف» کرد، بنابراین در فقه باید برای تعیین نحوه استفاده از داده‌ها مسائل جدیدی مانند «حق دسترسی»، «حق استفاده» و «حق انتقال» بررسی شوند.

حق حریم خصوصی هوش مصنوعی

استاد محمدی قائینی نجفی با بیان بازتعریف حق حریم خصوصی در فضای هوش مصنوعی، تأکید کرد: در دنیای دیجیتال، اطلاعات شخصی افراد به راحتی قابل دسترسی است و این امر می‌تواند به تهدیداتی برای حریم خصوصی افراد منجر شود. از منظر فقهی، حفظ حریم خصوصی از حقوق مسلم افراد است، و لذا هرگونه سوءاستفاده از داده‌های شخصی باید با ضوابط شرعی و حقوقی مناسبی کنترل شود.

مالکیت داده‌ها در فضای ابری

وی به مسئله مالکیت داده‌ها در فضای ابری نیز اشاره کرد و گفت: امروزه بسیاری از داده‌های کاربران در سرویس‌های ابری ذخیره می‌شوند، اما مالکیت این داده‌ها و دسترسی به آن‌ها در این فضا هنوز به‌طور کامل روشن نیست. به‌ویژه این‌که بسیاری از سرویس‌دهندگان فضای ابری در قراردادهای خود شرایطی را قرار می‌دهند که بر اساس آن‌ها، اطلاعات کاربران ممکن است در اختیار خود سرویس‌دهنده قرار گیرد. لازم است کاربران از حقوق خود در این فضا آگاه شوند و این مسائل در راستای حقوق مالکیت داده‌ها روشن‌تر شوند.

تأثیر داده‌ها بر روابط اجتماعی و اقتصادی

استاد حوزه علمیه قم با بیان تأثیرات اجتماعی و اقتصادی مالکیت داده‌ها ابراز داشت: داده‌ها به‌عنوان یک منبع ارزشمند در دنیای مدرن شناخته می‌شوند که می‌توانند در زمینه‌های مختلف مانند تبلیغات، بازاریابی و حتی سیاست‌گذاری‌ها استفاده شوند. مسأله جمع‌آوری داده‌ها و استفاده از آن‌ها در این زمینه‌ها موجب تغییرات عمده‌ای در روابط اجتماعی و اقتصادی افراد خواهد شد که این تغییرات باید به‌طور دقیق مورد مطالعه قرار گیرد.

آینده مالکیت داده‌ها و چالش‌های نوظهور

استاد محمدی قائینی نجفی به آینده مالکیت داده‌ها و چالش‌های نوظهور اشاره کرد و گفت: در دنیای دیجیتال و عصر اینترنت اشیاء، روز به روز بر حجم داده‌ها افزوده می‌شود و این امر ممکن است چالش‌های حقوقی و فقهی جدیدی را در خصوص مالکیت، استفاده و انتقال داده‌ها به وجود آورد. در چنین دنیایی، مسئله‌ی «مالکیت داده‌ها» دیگر تنها یک مسأله فنی یا اقتصادی نیست، بلکه یک مسأله دینی و فقهی نیز محسوب می‌شود که باید مورد توجه قرار گیرد.

وی افزود: یکی از مشکلاتی که در آینده با آن روبرو خواهیم بود، چگونگی تعریف و تطبیق مالکیت داده‌ها با مبانی فقهی و شرعی است. در حالی که در دنیای دیجیتال، داده‌ها به‌عنوان یک منبع اقتصادی ارزشمند شناخته می‌شوند، باید در نظر گرفت که چگونه می‌توان از این منبع ارزشمند استفاده کرد و در عین حال، حقوق انسانی و کرامت فردی را حفظ نمود.

ضرورت توجه به بُعد اخلاقی در مالکیت داده‌ها

استاد محمدی قائینی نجفی در بخش دیگری از سخنان خود به ابعاد اخلاقی و اجتماعی مالکیت داده‌ها اشاره کرد و تأکید کرد: در کنار ابعاد حقوقی و اقتصادی، باید به بُعد اخلاقی این موضوع نیز توجه ویژه‌ای داشته باشیم. در دنیای امروز استفاده از داده‌ها و اطلاعات می‌تواند به ایجاد فشارها و نابرابری‌هایی میان افراد و جوامع مختلف منجر شود. بنابراین اخلاق اسلامی باید راهنمای استفاده از داده‌ها در راستای منافع عمومی و عدالت اجتماعی باشد.

وی خاطرنشان کرد: در جوامعی که به‌ویژه در حال توسعه فناوری‌های نوین هستند مانند ایران نیاز به توجه به ابعاد انسانی و اخلاقی این فناوری‌ها بیش از پیش احساس می‌شود. استفاده از داده‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که به نفع همه افراد جامعه و به‌ویژه اقشار آسیب‌پذیر، مانند کودکان و سالمندان، باشد.

پیشنهادها برای تدوین قوانین فقهی در زمینه مالکیت داده‌ها

استاد محمدی قائینی نجفی پیشنهاداتی برای تدوین قوانین شرعی و فقهی در زمینه مالکیت داده‌ها مطرح کرد و گفت: برای جلوگیری از تضییع حقوق افراد و تأمین عدالت در فضای دیجیتال، باید کمیته‌های فقهی و علمی در حوزه‌های علمیه تشکیل شود تا مسائلی همچون مالکیت داده‌ها، حریم خصوصی و حقوق معنوی به‌طور جامع بررسی و برای آن‌ها راهکارهای شرعی و قانونی ارائه شود.

وی همچنین تأکید کرد: این کمیته‌ها می‌توانند با همکاری متخصصان حوزه فناوری و حقوق از منظر اسلامی و فقهی به تدوین مقررات و ضوابطی بپردازند که در فضای دیجیتال نه تنها حقوق مالکیت داده‌ها رعایت شود، بلکه حقوق فردی و اجتماعی افراد نیز به‌طور کامل حفظ گردد.

استاد محمدی قائینی نجفی در پایان تأکید کرد: مالکیت داده‌ها و اطلاعات در دنیای دیجیتال مسأله‌ای است که نیازمند توجه جدی و هوشمندانه است. این موضوع باید در چارچوب آموزه‌های دینی و فقهی بررسی شود تا همگان از مزایای فناوری‌های نوین بهره‌مند شوند، بدون آنکه حقوق فردی، اجتماعی و دینی افراد مورد تهدید قرار گیرد.