به گزارش صدای حوزه، مرحوم آیت الله محمدتقی مصباح یزدی در زمینه علمی و فرهنگی، از دیر باز، خدمات شایانی را ارزانی داشته‌اند و هر دوره بنا به مقتضیات آن دوره حرکت فرهنگی متناسبی را آغاز نمودند. جدیّت ایشان و نیز نظم و واقع‌بینی ممتاز ایشان، باعث می‌شد که اغلب حرکت‌های فرهنگی ایشان، نتایج مثبتی را به همراه آورد. آیت الله مصباح، از ابتدای ورود خود به حوزه علمیه قم، متوجه کاستی‌های موجود در این حوزه شده بودند و آن گونه که خود نقل می‌کردند، در انتظار فرصتی بودند تا بتوانند برای آن، راه‌حلی مناسب پیدا کنند. ایشان نارسایی‌های موجود را در سه حوزه نظام آموزشی، مسائل اخلاقی و روند تبلیغی بازشناخته بودند.
ایشان آثار متعددی درباره علوم اسلامی از جمله تفسیر، فلسفه، اخلاق و معارف اسلامی دارد. «آموزش فلسفه» و «آموزش عقاید» متن درسی مراکز حوزوی و دانشگاهی است و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. «معارف قرآن»، «اخلاق در قرآن»، «نظریه سیاسی اسلام» و «نظریه حقوقی اسلام» از جمله آثار ایشان است. برای تبیین کارنامه مجاهدت علمی آن عالم بزرگوار به سراغ یکی از شاگردان آیت الله مصباح یزدی رفتیم. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش دوم از گفتگوی ما با حجت الاسلام عباسعلی شاملی عضو شورای علمی گفتمان شیعه و کاتولیک میان حوزه علمیه قم و هیترپ کالج لندن و از شاگردان آیت الله مصباح یزدی است:
حرکت‌های پیشین آیت الله مصباح در علوم قرآنی و عقلی
حجت الاسلام عباسعلی شاملی عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در گفتگو با مهر گفت: آیت الله مصباح در باب قرآن‌پژوهی و تفسیر قرآن کریم به دنبال یادگیری از محضر استاد علامه طباطبایی به این باور رسیدند که خط جدیدی از قرآن پژوهشی در عنوان تفسیر موضوعی قرآن باید در حوزه علمیه قم گشوده شود و حکیمان عالم و برتر و فاضل ما بیشتر انرژی خود را روی تفسیر ترتیبی قرآن متمرکز کنند بهتر است ما بخشی از نیروی‌مان را روی تفسیر موضوعی متمرکز کنیم و در همان آغاز راه که ما در مؤسسه‌ی در راه حق در حال گذراندن دوره کارشناسی بودیم ایشان قرآن را با شیوه تفسیر موضوعی به ده محور گوناگون طبقه‌بندی کرده‌اند تحت عنوان معارف قرآن و خداشناسی، راه‌شناسی، راهنما شناسی، انسان‌شناسی، جهان شناسی، و همین‌طور اخلاق جامعه‌شناسی، روانشناسی و این محورهای ده‌گانه‌ای که علاقه مندان می‌توانند به آثار مکتوب ایشان مراجعه کنند.
وی با بیان اینکه یکی از نوآوری‌ها و پیشتازی‌های آیت الله مصباح در عرصه قرآن‌پژوهی بود، افزود: بعد دیگر حرکت ایشان در علوم عقلی بود که منظور از علوم عقلی منطق، فلسفه، عرفان، کلام و اخلاق نظری در این وادی بود که حرکت‌های بزرگی را در این زمینه هم انجام دادند.
حجت الاسلام شاملی ادامه داد: راه اندازی مؤسسه جهانی تدوین دایره‌المعارف که ثمرات و میوه‌های تلاش ایشان در عرصه علوم عقلی است و ادامه تلاش‌های علمی ایشان در عرصه قرآن‌پژوهی و علوم عقلی؛ از دیگر فعالیت‌های این عالم بود. عرصه اسلامی سازی علوم از سوی شاگردان ایشان با جدیت دنبال می‌شود و در طی یک سده آتی به ثمر می‌نشیند؛ چرا که همه شاگردان ایشان بر این باورند که ما در عرصه علوم انسانی و اجتماعی تا رسیدن به تدوین نسخه اسلامی این علوم راه زیادی را در پیش داریم. استاد ما را با این راه و پیش نیازهایش آشنا کردند و خودمان باید گام‌های بعدی را برداریم.
تا تحویل نسخه اسلامی نباید از کار ایستاد
وی افزود: گمان ما این است که راه اسلامی سازی علوم و تولید علوم دینی که ایشان پیش‌گام در این زمینه بودند از سوی شاگردان ادامه دارد اما به بار نشستنش نیازمند زمان قابل‌توجهی است. همانطور که در مغرب‌زمین از قرن ۱۶ تا پایان قرن نوزدهم یعنی در طول سه قرن حادثه علمی فرهنگی بزرگی به عنوان رنسانس اتفاق افتاد و در آنجا علم از فلسفه جدا شده و شاخه‌های مرسوم کنونی علم در مغرب‌زمین شکل گرفت. با توجه به مشارکتی که در بحث اسلامی سازی علوم شکل گرفته است؛ ما هم برای اسلامی‌سازی علوم یا تولید علم دینی نیازمند برهه‌ای همانند رنسانس در مغرب‌زمین هستیم. شاید سه سده طول بکشد که شاگردان علامه مصباح موفق به پرورش شاگردان و نسل دیگری شوند و آن نسل به نسل دیگر و به ترتیب که با تفسیر و ریز مسائل در طول زمان موفق به تولید علم دینی در عرصه‌های گوناگون علوم انسانی و اجتماعی شوند.
علامه مصباح و بهره‌گیری از علوم غربی در فرایند اسلامی سازی علوم
حجت الاسلام شاملی اضافه کرد: آیت الله مصباح دیدگاهی جالب راجع به بهره‌گیری از علوم غربی داشت. ایشان در فرایند اسلامی سازی علوم تأکید و اصرار بر اعزام گروهی از طلاب حوزه علمیه قم به کشورهای دیگر داشتند. استاد از ما خواستند که زندگی دانشجویی در کشور دیگری را ادامه دهیم. در آن زمان دفتر همکاری حوزه و دانشگاه متوجه شد که اساتید دانشگاه از نظر باورها و ارزش‌ها و معارف دینی کاستی‌هایی دارند و اساتید حوزه از نظر تئوری‌های دانشگاهی در حد اطلاعات عمومی وارد هستند و این حداقل اطلاعات عمومی فرد را برای مسئله اسلامی سازی آماده نمی‌کند. به همین علت ایشان بر این باور رسیدند که باید نسل جدیدی از حوزویانی تربیت کنیم که در علوم حوزه و دانشگاهی در سطح ارشد و دکتری متخصص باشند تا در این تعامل و داد و ستد علمی و نوآوری و تولید علم دینی صاحب نظر شده و با تلفیق این علوم بتوانند به سمت تولید علم دینی و اسلامی سازی علوم حرکت کنند.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی همچنین بیان کرد: از نظر مبنای نظری و تئوری استاد همانند آیت الله شهید سید محمد باقر صدر در کتاب المدرسه القرآنیه بر این باور بودند که به صحنه زندگی کشاندن قرآن و معارف قرآنی منوط به این است که به سمت تفسیر موضوعی حرکت کنیم یعنی علاوه بر بهره‌مندی و بهره‌گیری از تفسیر ترتیبی ما ناچار به گشودن راه و خط جدید از قرآن پژوهی هستیم.
وی ادامه داد: حضرت علامه مصباح در توضیح تفسیر موضوعی می‌گوید: تفسیر موضوعی یعنی دنبال کردن یک مشکل و رجوع به قرآن و پیدا کردن حقایق از این کتاب الهی.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی خاطر نشان کرد: علامه آیت الله مصباح‌یزدی همراه و همگام با آیت الله شهید سید محمد باقر صدر به این دیدگاه رسیدند که بحث اسلامی‌سازی علوم اگر بخواهد به درستی دنبال و به دستاوردهای واقعی منتج شود باید ما قرآن پژوهان را در یکی از شاخه‌های علوم انسانی و اجتماعی متخصص و فوق تخصص بار بیاوریم که بتوانند سوال فنی کارشناسی و تخصصی کنند. شیخ علامه به این باور رسیدند که این طلبه‌هایی که در ایران و قم تا حد ارشد رفتند اگر بخواهند در تولید و اسلامی‌سازی علوم به صورت فنی و جهانی دخیل باشند باید به اخذ مدرک دکترا نائل شوند. بنابراین اعتقاد علامه در بهره‌گیری از علوم در فراگیری علوم غربی در فرایند اسلامی سازی علوم و اعزام طلاب به دانشگاه معتبر دنیا در راستای رسیدن به حد تخصص برای به کارگیری متدولوژی اسلامی بود که این امر یکی از مهمترین پیامدهای فرستادن ما به عنوان دانشجو به دانشگاه‌های خارج از کشور از سوی آیت الله مصباح بوده است.
حجت الاسلام شاملی اظهار داشت: آیت الله مصباح به یک دستاورد جهانی بزرگ در تولید علم دینی و اسلامی سازی علوم رسیدند، در بحث اسلامی سازی آن چیزی که ما می‌توانیم در سطح جهان انجام دهیم این نیست که ما در لاک خودمان فرو برویم.
آینده پروژه فکری و عملی استاد مصباح در عرصه تولید علم دینی
عضو شورای علمی گفتمان شیعه و کاتولیک میان حوزه علمیه قم و هیترپ کالج لندن در خصوص آینده پروژه فکری و عملی استاد مصباح در عرصه تولید علم دینی و نقش شاگردان ایشان در مورد آینده پروژه‌ی فکری استاد مصباح گفت: آیت الله مصباح همیشه تأکید داشتند وقتی ما در آینده به مشارکت در توسعه علوم بشری می‌رسیم که کارهای پژوهشی ما از شکل فردی و شخصی به کارهای تیمی و میان رشته‌ای تبدیل شود؛ تاکید ایشان این بود که امروزه در دنیا دو شاخص اصلی و دو استاندارد مهم برای سرعت علوم و تولید علم پیدا شده است. دانشمندان روش شناسی معتقدند روش‌هایی ما را به نوآوری و خلاقیت می‌رساند که اولاً کار تیمی باشد نه فردی و ثانیاً کار میان رشته‌ای باشد یعنی اگر می‌خواهیم یک کار را در بعد اسلامی سازی انجام دهیم باید یک تیم چند نفری باشد تا آن علم را از زوایای مختلف ببیند.
وی با اشاره به آینده پروژه فکری آیت الله مصباح یزدی افزود: در آینده پروژه فکری ایشان این است که شاگردان تربیت شده از مبانی و نقد مبانی عبور کرده و به پژوهش و مطالعات تطبیقی برسند و شاگردان در پژوهش‌ها از مبانی نظری به کارهای میدانی و جزئی و کاربردی رسیده اند و در بعد عملی هم ایشان توجه ویژه‌ای به عرصه اخلاق و تربیت اخلاقی و تلاش برای رسیدن به نظریه اخلاقی داشتند. همواره تاکید می‌کردند که عزیزان در عرصه تربیت اخلاقی هرچه ارائه کرده‌اند در بیان موضوعات و مسائل و بیان رذائل است کمتر دیده شده که عالمی از عالمان اخلاق ما به ارائه و نظریه اخلاق و نظریه تربیتی بپردازند و ایشان در جلد دوم اخلاق در قرآن در فصل مربوط به اخلاق و روانشناسی در صدد ارائه نظریه روانی آدمی به عنوان مبنای نظری برای تربیت و اخلاق بود.
دیدگاههای اجتماعی علامه مصباح یزدی
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی با اعلام دیدگاههای اجتماعی آیت الله مصباح یزدی گفت: در دیدگاههای اجتماعی حضرت علامه به کارکردهای دین و ورودش به عرصه‌های مسائل اجتماعی و سیاسی توجه داشتند. نظر ایشان بر این بود که سکولاریسم یعنی فردی سازی و شخصی سازی و این با موردی که خدای متعال و پیامبر بیان کرده توافق ندارد. پافشاری بر تبیین نظری دینی ولایت فقیه و اجرایی سازی حضور دین در زندگی دومین تأکیدی بود که ایشان داشت. ایشان مردم سالاری دینی را در برابر دموکراسی غربی و حق حاکمیت در بین انسان‌ها چه از نظر سیاسی و چه اجتماعی تبیین کرد.
حجت الاسلام شاملی در پایان اظهار داشت: راه اندازی کانون طلوع و جمع شدن استادانی که شاگردان حضرت استاد بودند و اعزام آنها به شهرها و کشورهای مختلف برای حفاظت از دین گام دیگری در اندیشه اجتماعی ایشان بود. علامه از جمله کسانی بودند که در جریانات بزرگ اجتماعی سیاسی همانند مجلس خبرگان, ریاست جمهوری, نمایندگی مجلس و مانند آنها هم خودشان اعمال نظر می‌کردند و هم شاگردان را به حضور مؤثر تشویق می‌کردند و اعتقادشان این بود که دینی که بر قلب حضرت محمد (ص) نازل شده؛ دینی است که باید زندگی انسان را در همه ابعاد هدایت کند و اثرگذار باشد.
