به گزارش صدای حوزه، سیره ائمه(ع) یکی از منابع مهم فهم دینی است که با بررسی آن در کنار دیگر ادله و بیانات ایشان، میتوان نظر کاملتری را دربارۀ موضوعات مختلف دینی به دست آورد. چه‌بسا کلمه‌های خاص در سیرۀ گفتاری و بیانی ایشان، بیانگر رفتاری خاص و یا حکمی دینی باشد.
عزاداری برای ائمه مخصوصاً امام حسین(ع) یکی از مظاهر دینی ما است و دینی که حدود همه چیز را بیان کرده، حتماً در شیوۀ عزاداری مطلوب هم حدودی دارد. از همین رو مناسب است به این بپردازیم که خود ائمه(ع) چگونه به عزاداری پرداخته و چه نوعی از آن را انجام می‌دادند؟
از آنجا که ایشان پایبند بودند تا از هر کار نیکی، بهترین و کاملترین شکلش را انجام دهند، حتماً بهترین شیوه عزاداری را نیز انجام داده و به آن تشویق کرده‌اند. برای فهم این مطلب باید ببینیم در احادیث بر چه نوع عزاداری تکیه شده است؟ بر گریه کردن؟ لطم کردن و بر سر و صورت زدن؟ پاشیدن خاک بر خود؟ کوبیدن سر به چیزی؟ خراشیدن و خش انداختن بر چهره؟ کشیدن موها؟ زخمی کردن سر و بدن؟
از امام صادق (ع) نقل شده: «امام زین العابدین(ع) چهل سال بر پدرش(ع) گریه گرد، در حالی که روزها را روزه داشت و شبها به عبادت برپا؛ وقتی خادم ایشان در هنگام افطار، غذا و آب میآورد، ایشان میگفت: «کشته شد فرزند رسول خدا در حال گرسنگی، کشته شد فرزند رسول خدا در حال تشنگی» و پیوسته این را تکرار و گریه میکردند تا اینکه غذا از آب دیدگانش تر میشد و آب آشامیدنی با اشک ایشان میآمیخت»
نکتۀ قابل توجه برای امام سجاد (ع) این است که ایشان چون فرزند بلافصل امام حسین (ع) و هم‌عصر ایشان بود و مصیبت را درک کرده و همچنین اولین امامی بود که سعی بر ایجاد سنت عزاداری برای پدر بزرگوارشان داشتهاند، طبعاً باید عزاداری بیشتر و شدیدتری، حتی نسبت به سایر ائمه (ع)، داشته باشند؛ عزاداری بیشتر نقل شده اما انواع شدیدتر و تندتر خیر؛ یعنی گریۀ بسیار و شدید نقل شده و نه رفتارهای دیگر.
از امام رضا(ع) نقل شده: «همانا روز حسین (عاشورا) پلکهای ما را مجروح ساخته و اشکهایمان را فرو ریخته … بر مثل حسین، گریه‌کنندگان باید گریه کنند … زمانی که محرم وارد میشد، پدرم خندان دیده نمیشد و حالت حزن بر او غالب و افزون میشد تا ده روز بگذرد. زمانی که روز دهم فرا میرسید، آن روز، روز مصیبت و حزن و گریهاش بود و میگفت: این همان روزی است که حسین(ع) در آن کشته شده است». در این روایت که سیره امام(ع) را بیان میکند، فقط گریه و حزن ایشان بیان شده است.
در حدیثی نقل شده که امام صادق(ع) به فردی میفرمایند ذکر مصیبت کند و سپس در حین ذکر مصیبت، صرفاً از «بکاء» امام(ع) یاد شده است. همچنین ایشان(ع) در دعایی طولانی برای زائران امام حسین(ع)، چنین بیان فرمودهاند: «خداوندا، رحم کن بر چشمهایی که برای ما اشک ریختهاند … و رحم کن بر فریادهایی که برای ما بوده است». در این دعا که با ذکر جزئیات است، ایشان(ع) برای حالات مختلف زائرین دعا فرموده اما برای حالات شدیدتر دعایی نفرمودهاند.
از امام زمان(ع) در زیارت ناحیه مقدسه وارد شده: «پس صبح و شام برایت ندبه و نوحه کرده و خون گریه میکنم(کنایه از گریۀ بسیار و شدید)» و در دعای ندبه هم به این صورت بیان شده: «بر پاکیزگان از اهل بیت محمد و علی(ع) باید گریه‌کنندگان گریه و ندبه‌کنندگان ندبه کنند و برای مثل آنان باید اشکها جاری شود و فریادکشندگان، فریاد کنند و ضجه‌کنندگان، ضجه زنند و صدایشان را به ناله بلند نمایند». در این قسمت از دعا که در مقام بیان شدیدترین حالات ندبه و زاری برای ائمه(ع) میباشد، متعرض دیگر رفتارها نشده است.
همانطور که مشاهده نمودید، حالت حزن و گریه، حتی محبوبیت گریۀ بسیار و شدید و بلند وارد شده اما اشاره‌ای به دیگر انواع نشده است. دلیل دیگر این مطلب، ثواب‌های زیادی است که برای «گریاندن و گریه کردن» وارد شده است. این قرینه، یکی از دلایلی است که نشان میدهد منظور از جزع برای امام حسین(ع)، خود گریه کردن، پس از سالها گذشت از آن واقعه و یا گریۀ شدید و بلند بوده است؛ زیرا فعل معصوم، گفتار او را تفسیر خواهد کرد. یعنی وقتی در گفتار معصوم ابهامی برای ما وجود دارد و ما نمیدانیم منظور از جزعی که مورد مدح بوده چه نوع جزعی است، با مراجعه به سیره معصوم متوجه میشویم که منظور از آن، گریه و حالت شدید آن بوده، نه دیگر رفتارهایی که به نام جزع شناخته می‌شوند. با توجه به دیگر احادیث، جزع به دو نوع جزع شدید و غیر شدید تقسیم شده و جزع شدید که شامل رفتارهای تند یا سبک میشود، ممنوع است. در مقابل، جزع غیرشدید برای ائمه و امام حسین(ع) ممدوح و مأجور بوده که شامل گریۀ جزوعانه با قلبی سوخته و گریۀ بلند و بسیار میشود. بررسی تفصیلی این مطلب، مجال دیگری را میطلبد.
نکتۀ مهمی که باید به آن توجه داشت این است که بین عزاداری‌هایی که پس از مصیبت و به عنوان تذکر و یادآوری آن انجام میشود با افرادی که مصیبت بر آنان واقع میشود، تفاوت وجود دارد. زیرا ویژگیهایی مانند جنسیت، سن، مقدار صبر و … در چگونگی رفتار افراد مصیبت زده، تأثیر داشته و شاید فردی از شدت مصیبت در آن موقعیت اختیار خود را غیرعمدی از دست داده و اعمال شدیدی از او سر زند؛ اما صرف این دلیل نمیشود که برای یادآوری آن واقعه، دوباره همان کارها انجام شود.
برای آشنایی بیشتر و تخصصی با سیره ائمه(ع) در شیوۀ عزاداری و منظور از جزع ممدوح و بررسی تفصیلی آیات قرآن کریم و احادیث در این زمینه، میتوانید به کتاب «فقه عزا و زیارت اهل بیت(ع)» نوشتۀ استاد «محمدتقی اکبرنژاد» مراجعه نمایید.
