بعضی از واقعیت ها در هنگام حیات، بر انسان پوشیده است و لحظه مرگ، بر او آشکار می شود؛ زیرا در آن زمان که آدمی از مرز دنیا می گذرد، فرشته مرگ را می بیند و در آستانه جهان غیب قرار می گیرد. در چنین حالتی است که رابطه ی وی با اطرافیان و اطرافیانش با او قطع می شود؛ نه محتضر می تواند مشاهدات خود را برای آنان بگوید و آنچه بر وی می گذرد، توضیح دهد و نه اطرافیان قادرند به اطلاعات و مشاهدات محتضر پی ببرند و از چگونگی حالش آگاهی یابند.
در روایات اهل بیت (ع) هم به عواملی اشاره شده که باعث آسان شدن مرگ، راحت از دنیا رفتن و سختی نکشیدن فرد می شود و هم عواملی که باعث می شود فرد با سلامت از دنیا برود.
امام علی علیه السلام در بخشی از خطبه ۱۰۹ کتاب نهج البلاغه در مورد کیفیت جان دادن انسان، سخن می گوید و می فرماید:
سختی جان کندن و حسرت از دست دادن دنیا، به دنیا پرستان هجوم آورد. بدن ها در سختی جان کندن، سست شده و رنگ باختند. مرگ آرام آرام همه اندامشان را فرا گرفته، زبان را از سخن گفتن باز می دارد و او در میان خانواده اش افتاده با چشم خود می بیند و با گوش می شنود و با عقل درست می اندیشد که عمرش را در پی چه کار‌هایی تباه کرد و روزگارش را چگونه سپری کرده است. به یاد ثروت هایی که جمع کرده می افتد؛ همان ثروت هایی که در جمع کردن آن ها چشم بر هم گذاشته و از حلال و حرام و شبهه ناک گرد آورده و اکنون گناه جمع آوری آن همه بر دوش اوست که هنگام جدایی از آنها فرا رسیده و برای وارثان باقی مانده است تا از آن بهره مند گردند و روزگار خود بگذرانند.
دلیل سختی جان دادن و سکرات موت
همانطور که از احادیث مشخص می شود سختی جان دادن هر انسانی به میزان دلبستگی او به دنیا، تعلقات و اعمالش مربوط است. چرا که انسان در لحظه کوچ کردن از دنیا به عالم باقی، شرایط و اوضاع پس از مرگ خود را درک می کند، در حالی که باید از همه آنچه در دنیا به آن تعلق خاطر داشته جدا شود و نتیجه اعمال خود را دریافت کند؛ بنابراین هر اندازه فرد اعمال بهتری در دنیا انجام داده و دلبستگی کمتری به دنیا و مادیات آن داشته باشد، مرگ آسان تری خواهد داشت.
البته بسیاری از افراد، اعم از مؤمن و کافر، سکرات مرگ را تجربه می کند که این موضوع حکمت هایی دارد. چنانکه امام صادق (ع) در حدیثی اشاره کرده اند که مرگ برای انسان مؤمن آسان است، مگر اینکه به خاطر پاک کردن گناهانش، با سختی همراه می شود؛ همان طور که مرگ برای مردم کافر سخت و عذاب آور است مگر اینکه گاهی برای جبران اعمال خوبش در دنیا به آسانی انجام می شود.
از حالت سکرات مرگ در روایت های متعددی یاد شده است. برای مثال حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) درباره این شرایط انسان فرموده اند: «سکرات مرگ، همراه با حسرت به انسان هجوم می آورد؛ حسرت آنچه از دست می دهد. اعضای بدن انسان سست می شود، رنگ از صورتش می پرد، به مرور مرگ در او نفوذ می کند، میان او و زبانش جدایی می افتد در حالی که او هنوز در بین اطرافیان است؛ با چشمش می بیند و با گوشش می شنود و عقل و هوشش درک می کند ولی نمی تواند سخنی به زبان بیاورد.»
برای داشتن مرگ راحت چه کنیم؟
ایمان و اعتقاد صحیح
اصلی ترین شرط برای مرگ راحت ایمان و اعتقاد صحیح است. عمل صالح هم حافظ و تثبیت کننده ی ایمان و هم ارتقاء دهنده ی آن است. در آیه ۲۷ سوره ی ابراهیم آمده است که : ( یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَهِ ۖ وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ ۚ وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ ) خدا اهل ایمان را با عقیده ثابت در حیات دنیا و در آخرت پایدار می دارد و خداوند ستمکاران را به حال گمراهی وا می گذارد و خدا هر چه بخواهد (به اختیار مطلق) می کند.
محبت و ولایت اهل بیت (ع)
مهمترین و مؤثرترین وسیله برای راحت جان دادن، محبت امیرالمؤمنین علی (ع) است.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند:« أَلَا وَ مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً هَوَّنَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ جَعَلَ قَبْرَهُ رَوْضَهً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهِ »؛ آگاه باشید هر کس علی (ع) را دوست بدارد، خداوند سکرات مرگ را بر او سبک گرداند و قبرش را باغی از باغ های بهشت گرداند.
صله ی رحم مخصوصا با پدر و مادر
امام صادق (ع) در روایتی فرمودند:«هرکس می خواهد خداوند بر او سکرات مرگ را آسان کند، صله ارحام و خویشان انجام دهد و به پدر و مادر خود نیکی و احسان نماید؛ پس هرگاه چنین کند، خداوند بر او دشواری های مرگ را آسان کند و هرگز در حیاتش به او فقر نرسد.»
اهمیت دادن به نماز
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:
هرکس مواظب نمازش باشد و به نمازش در اول وقت اهمیت بیشتر دهد، در وقت مرگ، ملک الموت شهادتین ـ أَشْهَدُ أَنْ لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ ـ را به او تلقین می کند و سبب می شود که ملک الموت در آن لحظه ابلیس را از وسوسه کردن او دور سازد.
از امام صادق (ع) نقل شده است که میت را هنگام احتضارش، به جایگاهی که نماز می خوانده است، ببرید؛ که سبب می شود جان دادن بر او آسان شود.
نداشتن تعلقات دنیوی
برای کسی که در طول زندگی خود به مادیات و امکانات دنیایی تعلق دارد، طبعا در زمان مرگ هم تعلقات دنیوی گریبانش را خواهد گرفت و جان دادن را برای او سخت خواهد کرد. حضرت علی (ع) در مورد سکرات مرگ اهل دنیا می فرماید: «سکرات مرگ، توام با حسرت از دست دادن آنچه داشتند بر آنها هجوم مى آورد، اعضاى بدنشان سست گشته، و رنگ از رخسارشان مى پرد، در این مى اندیشد که عمرش را در چه راه فانى کرده؟ و روزگارش را در چه راهى سپرى نموده است؟ به یاد ثروت هائى مى افتد که در تهیه آن چشم بر هم گذارده، و از حلال و حرام و مشکوک جمع آورى نموده، و تبعات و مسئولیت گردآورى آن را بر دوش مى کشد.»
ممکن است کسانی مؤمن باشند و محبت اهلبیت را نیز داشته باشند و احترام به والدین و اهتمام به صله ارحام را هم در کارنامه زندگی خود داشته باشند؛ اما نسبت به دنیا و مادیات هم گرایش داشته و جدا شدن از دنیا برایشان سخت باشد، خداوند این افراد را در حال سکرات موت و جان دادن، یاری داده و با فرستادن دو گُل معطر از بهشت به نام مسخیه و منسیه، او را نسبت به مال دنیا و شئون دیگر دنیا بی اعتنا می کند. برخی از روایات دیگر دلالت دارد که اگر مؤمنی به سختی جان دهد، به دلیل گناهان آن مؤمن است و خداوند سختی جان دادن او را کفاره گناهان او قرار می دهد تا بی گناه وارد آن دنیا شود.
کمک به نیازمندان
کمک به نیازمندان و رفع نیازهای آنها یکی دیگر از مواردی است که سکرات موت را آسان می کند.
رو به قبله کردن
در حدیث معتبری آمده است که اگر قبض روح بر میت دشوار باشد، او را به مکانی که در آن نماز می گزارد، ببرند و او را در جایگاه نمازش بگذارند، تا قبض روح بر او آسان شود.
تسبیحات حضرت زهرا (س)
همچنین یکی دیگر از چیزهایی که برای مرگ راحت، خیلی توصیه شده است، تسبیحات حضرت زهرا (س) بعد از نمازهای واجب است. من تقاضا می کنم که این گنج است و آن را از دست ندهید. امام باقر (ع) فرمودند: اگر هدیه ای بالاتر از تسبیحات زهرا (س) بود پیامبر آن هدیه را به حضرت زهرا می داد. امام صادق (ع) فرمودند: ما به بچه های خود همانطور که نماز را توصیه می کنیم این تسبیحات را هم توصیه می کنیم. و بعد فرمود اگر کسی مداومت داشته باشد به خواندن تسبیحات حضرت زهرا (س) بعد از هر نماز سختی های مرگ بر او آسان می شود.
گرفتن روزه
مردی یهودی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره فلسفه روزه پرسید، حضرت هفت اثر برای آن ذکر کرد، از جمله فرمود: «هرکس روزه ماه رمضان را بگیرد، خداوند سکرات مرگ را بر او آسان می کند».
از امام صادق (ع) نیز روایت شده: «هرکس روز آخر ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند از سختی های جان دادن، او را ایمن می کند».
همچنین از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:
هرکس غیر از ماه رمضان ده روز پشت سر هم روزه بگیرد، در هنگام مردنش ملک الموت به صورت جوانی زیبا درحالی که در دستش جامی از آب است، به ملاقات او می آید و به آسانی جان او را می گیرد.
قرار دادن فرد رو به موت، رو به قبله و خواندن قرآن برای آن، مرگش را راحت می کند
پوشاندن لباس بر بدن مسلمان
امام جعفر صادق (ع) فرموده اند که: «هر کسی که بر بدن برادر دینی خود لباسی بپوشاند، چندین پاداش از خدای متعال دریافت خواهد کرد که یکی از آنها آسان شدن سکرات مرگ و راحتی در لحظه قبض جان است.»
• خواندن هفت بار ” بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ” در تعقیبات نماز صبح مرگ را آسان می کند.
• ذکر ” یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ، یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ، یَا أَسْرَعَ الْحاسِبِینَ، یَا أَحْکَمَ الْحاکِمِینَ ” برای مرگ راحت تاثیر گذار است.
خواندن دعای عدیله
مؤمنین حداقل یک بار در عمر خود این دعای عدیله را بخوانند، اعتقادات خود را صادقانه، نزد خدا به امانت بسپارند. چون در آخر دعای عدیله داریم که خدایا تو بهترین امانت دار هستی. این اعتقادات خود را پیش تو امانت می گذارم تا هنگام مرگ که زمانی است که انسان خیلی چیزها را از یاد می برد به من باز گردان.
خواندن سوره زلزال
امام صادق (ع) فرمود:
هرگز از خواندن سوره إِذا زُلْزِلَت خسته نشوید که آثار فراوان دارد، از جمله در هنگام مرگ، فرشته ای حاضر می شود و به ملک الموت سفارش می کند که با این ولی خدا مدارا کن؛ زیرا او زیاد این سوره را تلاوت می کرد. ملک الموت می گوید: پروردگارم به من سفارش کرده که در اختیار این بنده مؤمن باشم و تا او راضی نشود روحش را نمی گیرم. در آن هنگام پرده ها از جلوی چشمش کنار می رود و او جایگاه خود را در بهشت می بیند و راضی به جان سپردن می شود. ملک الموت به آسان ترین شکل، جان او را می گیرد و ملائکه روحش را تا بهشت همراهی می کنند.
