به گزارش صدای حوزه، تبیین شخصیت حضرت زهرا (س) در تاریخ صدر اسلام، همواره یکی از مهمترین وجوه پژوهش‌های اروپایی و آمریکایی بوده است. اولین ویراست دانشنامه اسلام توسط انتشارات دانشگاهی بریل لایدن(هلند) در سال ۱۹۱۳ میلادی با اولین تحقیق رسمی با قلم کشیش هنری لامنس انجام گرفت. او که کمی قبل در کتابی به نام« فاطمه و دختران محمد صلوات الله علیه» طرح خود را ارائه داده بود. در این دانشنامه تنها به بررسی ساده درباره زندگی و خصوصیات اخلاقی حضرت، بنا بر روایات شاذ و نادر از سیره‌نگاری‌های شیعه و سنی پرداخت. مدت زیادی نگذشت که پژوهش لامنس تبدیل به یک منبع فاطمه‌شناسی در غرب شد و بسیاری از محققان اسلامی در اروپا و آمریکا رویه او را پیروی کردند. از این‌رو به منظور فهم قالب گفتمان‌های فاطمی، لازم است با منابع و ویژگی درونی آنها آشنا شویم.
به منظور آشنایی با نحوه پرداختن محققان غربی به شخصیت والای حضرت صدیقه طاهره (س)، به نوشتاری از فائزه سادات حسینی به عنوان یکی از محققان این حوزه پرداخته ایم.
حسینی طی تحقیقی با عنوان «نگاهی بر تصویر فاطمه زهرا (س) در غرب» به بررسی نوع مواجهه پژوهشگران غربی به سیره حضرت زهرا (س) و تأثیر ایشان بر زندگی و آزادگی مسلمانان اقدام کرده است.
نحوه پرداخت به شخصیت حضرت زهرا سلام الله علیها در دانشنامه‌ها
یکی از مهمترین منابع غربیان جهت فاطمه‌پژوهی دانشنامه‌ها هستند که از شاخص‌ترین آنان «دایره المعارف اسلام» چاپ لایدن است. این طرح در سه نوبت مورد ویرایش نویسندگانی مانند کشیش هنری لامنس، لئورا وچا ولیری و وِرِنا کِلِم در سال‌های ۱۹۱۳، ۱۹۶۵ و ۲۰۰۷ میلادی با مدخل‌های فاطیما قرار گرفت.
لامنس بلژیکی بیشتر با اتکا بر کتاب خود (فاطمه و دختران محمد صلوات الله علیه) به تشریح تاریخی شخصیت حضرت فاطمه (س) پرداخت که محتوایش بر روایات شاذ و حمله به این بانوی بزرگ بود ولیکن لویی ماسینیون در مدخل محسن بن علی این دانشنامه، تقدس مقام حضرت را در قیاس با حضرت مریم (س) توصیف کرد.
او با توجه بر علایق خود به تصوف، تا حدودی توانست به شبهات لامنس در این زمینه پاسخ دهد چنان‌چه شاگردش هانری کُُربَن، آن را بنا بر گرایش‌های فلسفی و عرفان اسلامی دنبال کرد.
در ویرایش دوم «دانشنامه اسلام» وچا ولیری، استاد دانشگاه مطالعات شرقی ناپل وظیفه تدوین مقاله فاطیما را به عهده گرفت و بحث را با بررسی آثار لامنس و ماسینیون در این زمینه آغاز کرد. سپس در دو بخش اصلی تاریخی و اسطوره‌ای با جای گذاری روایت‌های کتب سنی، متقدم شیعی و اسماعیلی به تبیین شخصیت حضرت می‌پردازد که درواقع بیشتر سعی در معرفی پنداره جدید فراتاریخی حضرت زهرا سلام الله علیها بود.
در ویرایش سوم نیز وِرِنا کِلِم، استاد دانشگاه لایپزیگ تنها به تکمیل اطلاعات پیشین پرداخت با این تفاوت که توجه بیشتری به منابع تاریخی امامیه نشان داده و در کمترین سطح، به کتب اسماعیلی ارجاع می‌کند. هم‌ارز با انتشار این کتاب، طرح «دانشنامه قرآن» به سرویراستاری جین دَمِن مک اولیف، استاد دانشگاه جرج واشنگتن کلید خورد و از سال ۲۰۰۱تا ۲۰۰۶ روانه بازار نشر شد. در این اثر نیز هفت مدخل مرتبط با حضرت قلم زدند که مهمترین آنان مقاله فاطمه‌زهرا (س) مک اولیف، متکی بر منابع روایی و کلامی بود.
نگرش اسلام‌شناسان آمریکایی به حضرت فاطمه سلام الله علیها
پس از انتشار دانشنامه‌های مذکور از سوی بریل، یک دایره المعارف مهم دیگری بنام «زنان و فرهنگ‌های اسلامی » در سال ۲۰۰۷چاپ شد که در قالب مقاله‌های لامنس و ولیری بود ولیکن، تفاوتی در چگونگی تبیین چهره سیاسی حضرت داشت. به این معنا که علاوه بر تداوم تصویر اسطوره‌ای یا فرابشری حضرت فاطمه (س) بنا بر روایات، به تعریف کنش سیاسی ایشان در چارچوب صفت انتسابی حضرت به پیامبر صلی الله علیه و آله، همسر امام علی علیه السلام و مادر امام حسن و امام حسین علیهماالسلام متکی بر منابع سیره‌شناسی و تاریخی پرداختند.
تمرکز نویسندگان این اثر به دلایلی همانند اوج‌گیری تاریخ جنسیتی در دهه‌های ۱۹۵۰ میلادی، توجه برخی از اندیشمندان مسلمان به وجه الگویی فاطمه زهرا سلام الله علیها برای زنان مسلمان مانند کتاب برجسته «فاطمه فاطمه است» مرحوم علی شریعتی و وقوع انقلاب اسلامی در ایران بازمی‌گشت که در دانشنامه‌های تخصصی «دین» سال ۱۹۸۷ و «تمدن و دین اسلامی» چاپ ۲۰۰۶ و آمریکا دیده می‌شد.
بنابراین دیگر مانند گذشته توصیف حضرت بر زندگانی افسرده و بیمار نبود بلکه کانون توجه به سمت چگونگی تأثیرگذاری وجه اجتماعی و سیاسی ایشان بر جوامع اسلامی به ویژه زنان تمرکز می‌یافت. شاهد این قالب جدید، کتاب «زنان برگزیده» از ماری ترول کیل بود که تنها در سه نوبت تجدید چاپ شد.
او در پنج فصل با معیار خداگونه و فرابشری، متون مقدس و منابع دینی درباره شخصیت‌های زهرا سلام الله علیها و مریم سلام الله علیها را قیاس کرد و با حاصل از آن، به بررسی پنداره‌‌های شخصی و خانوادگی ایشان پرداخت؛ گو اینکه جهت تفهیم بهتر القاب و کنیه‌های شاخصی همانند اُم ابیها آن را ترتیب داد.
به این ترتیب، ترول کیل بیشتر منابع تاریخی، روایی و تفسیری اعم از سنی، شیعی، فاطمی، اسماعیلی و دوازده امامی را بررسی کرد که البته بیست و پنج سال بعد نیز ورنا کلم در کتاب«بررسی تصاویر و نمادها در ادبیات سنتی اسلام عرب» به سرویراستاری سپاستین گانتر، آن را در فصلی با نام « تصویرساختاری از یک افسانه اسلامی» قلم زد تا علاوه بر تحلیل گفتمانی این منابع، مهری بر بی‌اعتباری آنان بزند.
اسلام‌شناسان و الگوی بانوان مسلمان
تا به اینجا متوجه اندیشه اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها نسبت به حضرت زهرا (س)، در یک جریان متکی بر منابع اسلامی شدیم که خروجی آن بیشتر ساختن یک روایت افسانه‌ای یا اسطوره‌ای از ایشان بود.
اما در قسم دیگری از آثار، اعم از کتب یا مقاله‌ها شاهد تحلیل پژوهشگران ایشان درباره ارتباط میان وجه اجتماعی- سیاسی حضرت فاطمه (س) با الگوسازی جوامع اسلامی هستیم که درون آنان مبارزه با غرب و استعمار را تبلیغ می‌کند.
در این زمینه می‌توان به سه مقاله شاخص«فاطمه کیست؟» فیروزه کاشانی ثابت در مجله مطالعات زنان خاورمیانه سال ۲۰۰۶، کَرِن روفل در مجله مطالعات فارسی سال۲۰۱۱ و مقاله راشل کانتز فیدر در مجله مطالعات بریتانیا سال ۲۰۱۴ با عنوان «تصویر انقلابی فاطیما سلام الله علیها در کتاب فدک فی التاریخ» اشاره کرد.
اما روفل استاد دانشگاه تورنتو در مقاله‌اش به شخصیت زنده و پویا حضرت اشاره دارد و شاهد آن را الگوبرداری شیعیان منطقه حیدرآباد از زندگی زهرا سلام الله علیها معرفی می‌کند.
او در سخنرانی‌ها و دیدارها با بزرگان آنجا، از ارتباط ریشه‌ای سنت‌های مردم با وجوه شخصیتی فاطمه سلام الله علیها مانند مراسم عروسی، جیزیه و مهریه و … توضیحاتی را ارائه می‌دهد و سپس به متن خطبه فدکیه می‌پردازد. در تحلیل روفل وجود این مسائل در زندگی حضرت هم‌ارز با فقر و کم بضاعتی بود که حکایت از صبر، قناعت و استقامت برای تمام مسلمانان داشت.
روفل این را تنها یک شعار تعریف نمی‌کرد بلکه آن را عملی انجام شده در تاریخ صدر اسلام توسط دختر پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله تبیین می‌کرد و از این‌رو به دنبال موضوع مذکور، حضور و خطبه بانوی بزرگ اسلام را در مسجد اقتدارگرایانه تحلیل کرد.
تحلیل یک دانشجوی دکترای صهیونیست از شخصیت حضرت زهرا (س)
بنابراین این شخصیت تبدیل به الگویی موفق برای جامعه اسلامی شد؛ هم‌چنان‌که راشل کانتز فیدر، استاد تاریخ عراق و جریان‌های سیاسی آن در مرکز مطالعات آفریقا و خاورمیانه موشِ دایان (مدرس دانشگاه تل‌آویو و محقق دانشگاه حیفا) در مقاله مأخوذ از پایان‌نامه دکترای خود، چنین باوری را دارد. این دختر که بر شخصیت و اندیشه‌های شهید محمد باقر صدر طرح خود را گذرانده بود، مقاله‌ای درباره تأثیر کنش سیاسی حضرت زهرا (س) ویژه خطبه فدکیه و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله بر پیدایش‌های جریان‌های سیاسی عراق، در مجله بریتانیایی مطالعات خاورمیانه منتشر کرد.
او با محوریت قرار دادن کتاب «فدک فی التاریخ» شهید صدر، مفهوم مقاومت را یادگار بزرگ حضرت فاطمه (س) تحلیل می‌کند که موجب تأسیس گروه‌هایی جهت مقابله با صدام و حزب بعث در زمان حیات این شهید و ورود ادبیات جدید سیاسی در حاکمیت این کشور همانند عزت و استقلال شد.
این دختر صهیونیست در مقدمه و نتیجه‌گیری خود از پویایی اندیشه و کنش سیاسی بانوی عالی‌قدر اسلام و نفوذ آن بر ملت عراق و حتی ایران (با اشاره به کتاب فاطمه فاطمه است، مرحوم شریعتی) به نوعی ابراز نگرانی کرده است.
نقطه مشترک در الگوگیری مسلمانان از حضرت زهرا سلام الله علیها
به این ترتیب، تحلیل‌ها یک نقطه مشترک در الگوگیری مسلمانان از حضرت فاطمه زهرا (س) دارند که آن از مقاله‌های استاد ایرانی تا مدرس مرکز موشِ دایان عیان است اما در کنار این مسئله نباید از منابع مشترک اصلی آنان یعنی پایان‌نامه دکترای دنیس سوفی در دانشگاه پرینستون، بنام «تصویر فاطیما سلام الله علیها در اندیشه سنتی مسلمانان » سال ۱۹۹۷ فراموش کرد.
لازم است به کتاب مهم «جنسیت و جانشینی در صدر اسلام» از آلیسا گَبِی، استاد دانشگاه کارولینای شمالی در سال ۲۰۲۰ اشاره داشت که در یک فصل اختصاصی به نمادسازی جمهوری اسلامی ایران برای بانوان خود سخن می‌گوید. او که در بخش‌های پیشین با عناوینی همانند موضوع مادران، جانشینی، ارث و وقف درباره شخصیت حضرت زهرا سلام الله علیها و جنبه اقتدارگرایانه ایشان با خطبه فدکیه و مباحثه با خلیفه اول به تحلیل پرداخته بود، حال چگونگی الگوسازی نظام جمهوری اسلامی از حضرت را برای زنان ایرانی تشریح می‌کرد.
هرچند که گبی با تسلط بر زبان‌های فارسی و عربی، از حدود سال ۲۰۱۰ میلادی در همایش‌‌ها و جلسات دانشگاه‌های آمریکا از زندگی اجتماعی سیاسی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و پویایی اندیشه‌های ایشان در جوامع اسلامی سخنرانی و ارائه داشت اما هنوز در تفسیر و بررسی روایات کتاب خود نواقصی دارد که این نیازمند بحث دیگری است.
در پایان می‌بایست به حضور نخبگان و روحانیون گرانقدر این نکته را گوشزد کنیم که جریان فاطمه‌پژوهی در غرب نیازمند تحلیل گفتمانی قوی است تا مانع از گلچین کردن روایات نادر یا بازسازی نادرست از شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) شود.
