به گزارش صدای حوزه، به مناسبت دهه وقف گفت‌وگویی با حجت الاسلام محمد حسین بلک، مدیر کل اوقاف اصفهان در خصوص موضوع وقف و موقوفات حوزوی استان داشتیم.
ابتدا درباره وقف و نگاهی که دیروز و امروز مردم به این موقوله داشتند و دارند توضیحاتی را بیان نمایید؟
نسبت به وقف، اشتراکاتی بین نگاه واقفان و خیّرین در گذشته و وضعیت فعلی به چشم می خورد، البته تفاوت هایی نیز به لحاظ فاصله زمانی و تغییرات بسیار عمیق اجتماعی و فرهنگی که در همه جوامع رخ داده وجود دارد.
اما نقطه مشترک در نگاه ها این است که همواره نگاه واقفان به وقف، به عنوان یک اقدام الهی و خدایی بوده است و نکته دوم این که در جهت گیری وقف، دغدغه ها و مشکلات مختلف را از حیث فرهنگی یا مسائل معیشتی و اجتماعی مدنظر داشتند و اولویت های زمانه خود را به خوبی درک کردند، به طوری که حدود ۸۰۰ نوع نیت واقفان احصا شده است، این نیت ها از مباحث محیط زیست چون وقف برای تامین خوراک پرندگان در فصل زمستان گرفته تا وقف برای افراد در راه مانده، وجود دارد.
احصاء ۸۰۰ نوع نیت وقف در اوقاف
هم چنین مسائل بسیار زیاد دیگری مانند بهداشت و درمان، اشتغال، مسائل علمی و آموزشی نیز جزء نیت واقفان بوده و امروز نیز می بینیم خیرین سلامت، خیرین مسکن ساز و امثال اینها در جامعه وجود دارند.
اما تفاوتی که می توانیم امروز به آن اشاره کنیم این است که مقولات جدیدی وارد صحنه زندگی شده، مانند فعالیتی که موسسات و مراکز دانش بنیان انجام می دهند و تلاش می کنیم واقفان در این زوایا فعالیت هایی را ارائه کنند و یا وقف پول که یک مبحث فقهی و علمی است و هم چنین وقف در ارتباط با سهام، که مسائلی جدیدی است که اکنون با آن مواجه هستیم.
در این میان اولویت های اجتماعی نیز پیدا کردیم که برای مردم دغدغه است و هم چنین رهبر انقلاب نیز همه دستگاه ها را نسبت به آن مکلف کردند مانند مسائل اجتماعی، اشتغال جوانان، ازدواج و مسکن از جمله موضوعاتی است که امروز در عرصه مسائل اجتماعی و اقتصادی در اولویت است.
به همین موازات باید تلاش کنیم که سمت و سوی وقف را برای پر کردن این خلع ها و برطرف کردن این آسیب های اجتماعی هدایت کنیم که به طور معمول این کار در وقف های جدید انجام می‌شود.
آیا میزان استقبال از وقف کاهش داشته یا رو به افزایش است؟
از بعُد توجه مردم به صدقات به معنای عام آن قطعا حرکت جامعه رو به افزایش بوده است، در خصوص مسکن و مسائل خیریه و قرض الحسنه و بسیاری از مسائل از جمله وقف؛ این اقدامات خیرّانه مردم رشد کرده، در مورد وقف نیز این جریان را به طور طبیعی هم چنان جاری و ساری می بینیم.
به طور مثال از سال گذشته تاکنون، حدودا ۱۵۰ وقف جدید در استان داشتیم و پیش بینی این است که تا آخر سال حدود ۵۰ وقف جدید نیز اضافه می شود و این تعداد از وقف، با وجود شرایط سخت اقتصادی و اجتماعی، نشان دهنده نبض پرتلاش وقف در جامعه است و می توان گفت که روند وقف سیر کاهشی نداشته و افزایش داشته است.
وقف چه شاخصه و جایگاهی دارد و این تاکیدی که اسلام روی وقف و وقف نمودن دارد چطور باید برای مردم تبیین شود؟
یکی از مهم ترین امتیازات وقف، توقف آن در طول زمان و ماندگاری آن است، یعنی وقتی چیزی را وقف می کنیم آن را از تطورات و آثار گذشت زمان حفظ کرده و جاودان می کنیم و تفاوت آن با سایر اقسام کارهای خیر و صدقات این است که وقف همیشه باقی می ماند.
به عنوان نمونه در اصفهان موقوفه احمد بن رستم با نیت وقف رسیدگی به مستمندان، بالغ بر یک هزار سال از زمان وقف آن می گذرد، لذا اگر بخواهیم قضاوت کنیم، در وقف، جریان کار خیر تا همیشه استمرار پیدا می کند.
در عین حال شاید برای برخی این مسئله وجود داشته باشد که وقف یک امر سخت گیرانه است، اما این سخت گیرانه بودن برای حفظ دوام و استمرار موقوفه است.
برخی فکر می کنند که در وقف، تملک مالی و دارایی عظیمی باید وجود داشته باشد، آیا نگاه اسلام نیز همین است یا این که در موارد جزیی نیز می توان وقف داشت؟
هر چیزی که قابل واگذاری باشد، می توان در راستای نیت خیرانه وقف کرد، هم چنان که در امامزادگان یا در زمین های مزروعی، در باغات، اعیانی و اشجاری داریم که ده ها سال و گاهی چند صد سال قدمت دارند، که غرس شده، یا از سایه آنها و یا از میوه و محصول و چوب آن استفاده می شود.
بنابراین، همه این تمکن را دارند که چیزی را وقف کنند، مانند یک جلد قرآن کریم، یک کتاب دعا، یک خشت در ساخت یک بنای عام المنفعه، همه قابلیت وقف دارد.
لذا خوب است که مومنین در پرونده عمل خود نزد خداوند حداقل یک بار به این سنت نبوی به اندازه تمکن خود عمل کنند.
طی چند سال سابقه خدمت در اوقاف، وقف یا نیتی بوده که از آن لذت برده باشید و اگر توان و امکان مادی وقف داشتید، دوست داشتید برای چه نیتی اقدام به وقف می کردید؟
درباره مصادیقی که مشاهده می کنیم همه اینها گل های خوش رنگ و بویی هستند که ما در ترجیح هر کدام آنها دچار حیرت زدگی می شویم، اما برخی از این دغدغه ها برای ما بسیار جالب است.
به عنوان نمونه یک خواهر جوان در اوایل سال، دو تا سه ملک را وقف کرد، دو ملک را در اصفهان و یک ملک نیز در مشهد مقدس که به فرصت بعدی موکول شد، وقف نمود.
نیت این وقف بسیار جالب بود چون این خواهر در اوایل زندگی و در شرایط سنی بود که چه بسا به این مال نیاز داشت، زمانی که از قصد و نیت واقف سوال شد، اظهار داشت برای رفع دغدغه های رهبر انقلاب این وقف را انجام می دهد و رهبر انقلاب چه مسئله ای را اکنون در اولویت می داند، در آن مسیر از موقوفه استفاده کنیم.
این کار بسیار زیبا بود، که حتی درباره نحوه استفاده از مال وقف شده، آن را موکول به نظر ولی کرد.
مورد دیگری که در استان داشتیم، فرد نابینایی بود که منزل مسکونی خود را وقف کرد.
درباره بخش دوم سؤال نیز اولویتی که در ذهن دارم، حوزه است، چرا که همواره فکر می کنم مقوله وقف برای بقای مکتب تشیع بوده و در طول تاریخ نیز حکومت هایی بودند که اجازه نمی دادند برای رشد مکتب تشیع بذل مالی صورت گیرد،
بر همین اساس خیرانی این خلع را پر کردند و قسمت هایی را تقویت کردند که برای ماندگاری مذهب تشیع بسیار موثر بوده است.
به عنوان مثال در استان اصفهان شاید بیشترین موقوفات مربوط به روضه خوانی است و ممکن است برخی بگویند که چرا مسئله روضه خوانی مورد توجه بوده است، پاسخ این است که چون روضه خوانی بهترین روش و وسیله برای ماندگاری مکتب اهل بیت بوده.
امروز اگر بخواهیم در مسیر کار خیر قدمی برداریم که به رشد معنوی و علمی مردم منجر شود و از طرفی هم تقویت مکتب تشیع و مذهب اهل بیت باشد وقف برای حوزه های علمیه است.
درگذشته وقف های خوبی وجود داشته اما به مرور زمان شاهد این بودیم که در یک مقطع تاریخی این موقوفات یا از بین رفته یا در صدد احیا هستند، در این باره آمار و ارقامی از وضعیت امروز وقف های حوزوی بیان کنید؟
استان اصفهان، دیرینه حوزه های علمیه آن بسیار درخشان و بزرگ بوده است، در کنار این حوزه ها افرادی بودند که تمکن داشتند و برای حوزه ها موقوفاتی ایجاد کردند، چون حوزه ها پراکندگی های مشخصی داشته، یعنی جایی که حوزه بوده وقف اتفاق می افتاده، به تبع این محدودیت را از جهت مکانی داریم، یعنی بخشی از موقوفات حوزه دارای نیات مقید و خاص هستند، بنابراین درآمد و انتفاعات آن نیز برای آن حوزه مصرف می شود.
در کنار این، امروز حوزه های جدیدی داریم که از آن منابع برای این حوزه ها محدودیت بهره برداری داریم، لذا باید این فاصله را پر می کردیم، اما رشد حوزه ها در شهرها با سرعتی بوده که ما نتوانستیم موقوفات را در این مسئله هدایت کنیم و شاید یکی از علل آن، انشعابات زیادی است که اکنون در کارهای خیر وجود دارد، لذا اینجا می توانم به عنوان یک فرد حوزوی از خود و از دیگر حوزویان این مطالبه داشته باشم که تلاش برای موقوفات حوزه باید بیش از این می بوده و از این جهت انتظار داریم حوزه ها برای دوام و استمرار استقلال مالی و عزت خود، به این سنت نبوی و علوی بیشتر بپردازند.
در استان، رقباتی و موقوفات حوزوی که قابلیت درآمدزایی دارند، قریب به ۲۰۰ موقوفه را شامل می شود.
آیا موقوفه ای بوده که اکنون احصا کرده باشید؟
متاسفانه موقوفات متعددی داشتیم که در مدارک تاریخی استان، بیان‌گر این بوده که برای حوزه وقف شده است که برخی از آنها تغییر موقعیت پیدا کرده یا تصرف شدند و یکی از ضربات بسیار شکننده در این رابطه در دوران طاغوت اتفاق افتاده که به دلیل مخالفت هایی بوده که نسبت به حوزه های علمیه وجود داشته،
علاوه بر این وقف نامه هایی وجود دارد که در اختیار اوقاف نیست و در خانه ها مدارس، کتابخانه ها، نزد علما و فضلا و در بیوتات، آثاری از این موقوفات است که در اختیار اوقاف نیست که باید در مراجع قانونی آن قرار دهند تا بتوانیم پیگیری کنیم.
یکی از دغدغه هایی که چند سال پیش مطرح بود این بود که هتل عباسی که یکی از مجموعه های بزرگ و مشهور است، بخشی از آن وقف حوزوی است، اما وقتی بحث اجاره ها را می شنویم از لحاظ مبلغ بسیار ناچیز بوده، در خصوص این مسئله اوقاف چه اقداماتی انجام داده است؟
درباره هتل عباسی دو مسئله را باید از هم تفکیک کنیم که حق حوزه بیشتر تضییع نشود. تا به بحث هتل عباسی بپردازیم، ممکن است برداشت هایی دیگری شود، لذا با حفظ این حرمت و حفظ این سرمایه فرهنگی، اجتماعی و گردشگری که در آن خدشه ای نداریم، اما از منظر حفظ حقوق وقف باید بگوییم در طول حدود ۶۰ سالی که در اجاره قرار داشته میانگین سالانه چیزی حدود ۲۵۰ هزار تومان درآمد عائدات موقوفه بوده است.
این را به وجدان ها می سپاریم و البته بدون هیچ قضاوتی که راجع به این هتل داشته باشیم، می گوییم که کماکان در همین شکل و شمایل خدمت ارائه می کند.
از دست اندرکاران اداره این هتل نیز تشکر می کنیم و درست است که هتل حفظ شده، اما هر فردی، از جمله واقف می تواند بگوید انتفاعی که باید موقوفه می داده حاصل نگردیده و این حق ادا نشده، البته تمام نیت آن را به مسئله حوزه برنگردانیم، چرا که نیات مختلفی داشته است، اما در عین حال از مسئولین می خواهیم که نگاه منصفانه ای به این مسئله داشته باشند.
البته باید بگوییم که هتل عباسی نگهداری، رسیدگی و از آثار ارزشمند آن حفاظت شده که اینها را انکار نمی کنیم، اما به طور قطع میزان اجاره امروز نیز در حدی نیست که متناسب با سرمایه بزرگ و نیازهای حوزوی باشد.
این قرارداد قبل از انقلاب بسته شده و شاید آن روز نیز منطقی داشته، به عنوان مثال اظهار می شود که برای حفاظت از این مکان بوده است و اکنون نیز نمی توانیم به گذشته برگردیم، اما امروز صحبت ما با مجموعه بیمه ایران این بوده که حقوق موقوفه رعایت شود.
نظر اوقاف بر این بوده که هتل عباسی بر اساس برآورد کارشناسی، مورد اجاره قرار گیرد و همین خدمت و ادامه مسیر را داشته باشد، اما کار کارشناسی در ارزیابی قیمت صورت گیرد. فکر می کنیم این کار عادلانه و منصفانه است.
قرارداد ما در سال ۱۳۹۷ خاتمه پیدا کرده و از آن سال این بحث را داشتیم که باید تجدید شود و در مراحل مذاکرات و توافقات هستیم.
یکی از رویکرد های اوقاف این است که موقوفات به صورت واگذاری به افراد امین اداره شود، یعنی نقش نظارتی در اداره اوقاف حفظ گردد، اما تولی گری در این اقدامات را به اهل آن بسپاریم.
به عنوان مثال اگر حدود ۲۰۰ رقبه موقوفه داریم، آنها را به متولیان حوزه واگذار کنیم و آنها در شناسایی، احیا و افزایش درآمد فعالیت کنند، اداره اوقاف اختیارات لازم را به آنها می دهد و برای آنان حکم صادر می کند.
امیدواریم در دهه وقف احکام مربوط به هیئت امناء موقوفات و رقبات حوزه را صادر کنیم و در اختیار آنها قرار دهیم.
