حذف بورس موجب اختلال در نظام می‌شود

به گزارش صدای حوزه، حجت الاسلام والمسلمین هادی عباسی خراسانی از اساتید برجسته حوزه علمیه درس خارج مسائل مستحدثه امسال خود را با موضوع «بورس» آغاز کرده که در ادامه متن آن تقدیم حضورتان می‌گردد؛

خلاصه جلسه گذشته

واژه‌شناسی نظام

معنای لغوی نظام: نظم و نظام این است که چیزی را به چیز دیگر ضمیمه کنید. و هر چیزی که به چیز دیگر ضمیمه شود عرب به آن می گوید نظام و نظم.

معنای اصطلاحی نظام

اما در اصطلاح آقایان چند معنا شاید برای نظام باشد:

نظام اسلامی: یکی از معانی نظام این است نظام یعنی نظام اسلامی. یعنی مجموعه قوانین اسلام که نامش را نظام اسلامی می‌گذاریم که قطعا حفظ نظام اسلامی از اوجب واجبات است. خدا رحمت کند مرحوم صاحب جواهر رحمه الله این عنوان را به تبع بزرگان حفظ بیضه اسلام مطرح کردند. ما حد و حدود اسلام را باید حفظ کنیم.

پس یک معنای نظام یعنی نظام اسلامی و نظام دینی که واجب بر همه است در روایات هم داریم. حتی آیه شریفه ﴿وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ﴾[۱۱] در برابر حفظ نظام هم نمی‌تواند عرض اندام کند.

نظام حکومتی: معنای دیگری که برای نظام است اینکه مراد از نظام، نظام حکومتی باشد. مثلا نظام جمهوری اسلامی الحمدلله که اسلام در مملکت ما حاکم است. حفظ حاکمیت اسلامی مانند حفظ نظام اسلامی که در معنای اول بود واجب است. ضربه زدن به حاکمیت اسلامی جفایی است که پذیرفته نیست. حفظ نظام این دو معنا را شامل می‌شود.

امور معیشتی مردم: اما معنای سومی که مطرح است الآن که قاعده حفظ نظام را می‌گوییم این معنای سوم از نظام مراد ما است. نظام یعنی سامان دادن و سامان گرفتن امور معیشتی مردم و جریان وضع معیشتی و اقتصادی و اجتماعی مردم. و حفظ این نظام یعنی رعایت مسائلی که امور مردم را حفظ می‌کند و معیشت مردم را نگه می‌دارد. و از هم گسیختگی و هرج و مرج برطرف می شود. و این هم یکی از مواردی است که خیلی قابل دقت است.

یکی از قواعد فقهیه‌ای که می‌تواند ما را در مشروعیت خیلی از مسائل اقتصادی مردم کمک کند و به قول مرحوم شیخ، معاش و معاد مردم که «من لا معاش له لا معاد له» قاعده حفظ نظام است. ما روایات مختلفی داریم روایات صحیحه هم هست، می‌توانیم بگوییم مشروعیت بعضی از بازارها عقلایی‌ای است که بین مردم وجود دارد. یکی از بازارهای عقلایی را می توانیم بازار متداول بورس است. چه در جهان و چه منطقه‌ای خاص؟

نظر امام رحمه الله در مورد قاعده وجوب حفظ نظام و حرمت اختلال نظام: در موسوعه امام ج۲ ص ۶۵۷تعبیر ایشان این است. «حفظ النظام من الواجبات الأکیده و اختلال امور المسلمین من الأمور المغضوبه.»

آفرین تعبیر زیبایی دارند ما می‌توانیم بگوییم هر سه معنای نظام که بیان کردیم قابل استناد است. و همه شان جزء واجبات است. چه نظام معیشتی مردم چه نظام حکومتی مردم و چه نظام دینی مردم. و به تعبیر بهتر نظام دنیوی و اخروی مردم باید حفظ شود.

و وقتی چنین باشد نقیض آن استفاده کنیم: اختلال به این نظام جزو ممنوعات است. و به عبارت بهتر اختلال به نظام حرام می‌شود. همانطور که مرحوم شیخ رحمه الله، حضرت امام و فقهای دیگر هم فرمودند. پس این نظام معیشتی مردم را باید نگه داریم.

و نظام معیشتی مردم به این است که خیلی از معاملاتی که بین عقلای قوم و مردم و سیره متشرعه و سیره شرعیه آنها برقرار است، اگر متعبد به آن نباشیم اختلال نظام رخ می‌دهد.

دلیل قرآنی بر وجوب حفظ نظام و حرمت اختلال نظام

جالب این است که آیاتی هم که در آن آیات نفی فتنه و نفی فساد دارد ما می‌توانیم به مبنای ما دلیل بر تأیید قاعده حفظ نظام قرار بدهیم. چون یکی از بالاترین فسادها، فساد به هم ریختن جمعیت مسلمین و نظام اجتماعی و اقتصادی مردم است. و می‌توانیم بگوییم آیه سوره توبه این را هم می‌توانیم دلیل قرار دهیم. «وَالَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ.»

ضرورت حاکم برای حفظ نظام و عدم اختلال نظام

ما نظرمان این است که شالوده بازار مسلمین و اساس اجتماع آنها و اساس نظامات چه نظام اقتصادی چه نظام سیاسی و حتی نظام حکومتی و لو غیر اسلامی باشد به عنوان نفس حاکمی که ائمه علیهم السلام ما امر فرموده‌اند که اگر چند نفر هم هستید یک نفر حاکم باشد. مبنای حضرت امام هم همین است. ما عرضمان این است که این دلیل بر این است که باید حفظ جمعیت نظام اقتصادی اسلام را داشته باشیم.

قاعده أصاله الصحه برای سوق مسلمین به سبب جلوگیری از اختلال نظام

ما از این استفاده می کنیم که بحث حفظ نظام بحث دقیقی است که سوق المسلمین یکی از مصادیق حفظ نظام اقتصادی است. البته اگر قائل به نظام اقتصادی باشیم. ما قائل به نظام‌مند بودن خیلی از مسائل دینی هستیم.

بنابراین ما وقتی در بحث کبروی وقتی شک نداشتیم می‌گوییم حال که کبرای کلی ثابت شد که حفظ نظام لازم است. اختلال به نظام مشکل دارد ما باید سراغ مصداق برویم. ما وقتی به سراغ مصداق می‌رویم می‌بینیم دنیا طوری پیشرفت کرده که همان‌طور که در زمان قدیم برخی معاملات بسیط جزو اختلال نظام بود امروز هم این گستردگی بازار را ما شکی نداریم.

بورس بر اساس بناء عقلاء است و حذف آن موجب اختلال نظام است

ما الآن می‌گوییم بورس معامله عقلائیه قوم هست یا نیست؟ می‌بینیم عقلاء این معامله را الآن دارند. وقتی عقلاء این معامله را داشتند می‌بینیم بورس را اگر حذف کنیم ولو به قول کسانی که بگویند این اختلال نظام را به وجود آورده است که بحث مصداقی است و مصداقا باید ثابت کنیم ما می‌گوییم نه عکسش اختلال نظام است چون معاملات این گونه است. و حالا که معاملات این گونه است بنابر مبنایی که ما در جلسات گذشته هم تقریر کردیم که نمی گوییم شارعی که عرف درست می‌کند بلکه عرفی که شارع آن عرف را تأیید می کند یعنی ما در معاملات قائل به عرفیات شرعیات هستیم نه شرعیات عرفیات. قائل به حقیقت شرعیه نیستیم قائل به حقایق لغویه و عرفیه هستیم که شارع مقدس این را تأیید کرده است. یکی از راه‌های تأیید شارع مقدس همین بحث اختلال نظام است. و ما از راه اختلال نظام می‌فهمیم که بورس صحیح است.

اصل بورس مشروعیت دارد هر چند بعضی از مصادیقش شرعی نیست

عرض ما این است که قاعده حفظ نظام در خیلی از معاملات و عبادات جاری می‌شود. و یکی از جزییِ جزیی آنها معاملات بورس است. می‌شود بر اساس قاعده حفظ نظام، مشروعیت بعضی از مسائل عقلائی را تثبیت کرد. البته هر معامله‌ای را نمی‌گوییم جزء حفظ نظام و عدمش اختلال به نظام است. بلکه معاملات عقلایی‌ای که این گونه باشد. پس ما عرضمان این است حفظ نظام به هر سه معنا نباید اختلال به نظام باشد به خصوص نظام معیشت مردم.

الآن اگر بورس دایر نباشد خیلی از معیشت‌ها دارای مشکل است. ما قبول نداریم همه معاملات بورس چه در بورس و چه با بورس مشروع است. ما می‌خواهیم بگوییم این فضا فضای نامشروع نیست گرچه بعضی از مسائلش در آن تأمل داشته باشیم که بعدا به آن می‌رسیم و بیان می‌کنیم. اما فضای کلی فضای عقلایی و عقلی است. فضای نظام معیشتی و اقتصادی است. وقتی این گونه باشد عدمش و اختلال در آن هم اشکال دارد.

کلام حضرت امام رحمه الله در نفوذ حاکم شرع در مبارزه با اختلال نظام

حضرت امام رضوان الله علیه نسبت به مباحث اقتصادی نظریات خوبی دارند. ایشان در توضیح المسایل می‌فرمایند: «خریدار و فروشنده در تعیین نرخ کالا آزادند ولی اگر این آزادی در مواردی سبب فساد و اختلال نظام جامعه اسلامی شود حاکم شرع می‌تواند در مواردی تعیین نرخ کند و مردم را به آن ملزم کند» حضرت امام رحمه الله نظرشان این است که حاکم باید ورود کند.

ما بعدا می‌رسیم که بورسی معتبر می‌دانیم که تحت نظر حاکم شرع باشد. و حاکم شرع را ولی فقیه می‌دانیم و آن بورسی است که می‌گوییم مشروعیت ندارد نه هر بورسی که هر کاری خواست انجام دهد.

بورس خارجی را هم به عنوان مکلف داخل در تحت تکلیف می‌دانیم. چون ﴿أوفوا بالعقود﴾ را عام می‌دانیم. آنها باید کار خود را با اسلام هماهنگ کنند نه اسلام کارش را با آنها تطبیق کند.

امیدواریم که ان شاء الله این دقتی که در مسائل اسلامی هست به آن برسیم. قاعده وجوب حفظ نظام و عدم اختلال در آن را یکی از واجبات مهم می‌دانیم. حفظ نظام جامعه و معیشت و اقتصاد و سیاست و حاکمیت و همه اینها مترتب بر این قاعده است. ان شاء الله بتوانیم نظام را حفظ کنیم. در بحث تزاحم هم نظرمان این است که قاعده حفظ نظام مقدم بر بسیاری قواعد است.