به گزارش صدای حوزه، نخستین جلسه دوره آموزشی «آشنایی با طراحی اسلامی سکوهای مجازی و نقد الگوهای موجود» با حضور حجت‌الاسلام رضا سامان، مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام برگزار شد.
برنامه این جلسه به‌گونه‌ای تنظیم شده بود که ابتدا به مدت یک ساعت مطالب ارائه شود، سپس استراحتی صورت گیرد و در ادامه دو کلاس دیگر با بررسی مباحث مرتبط با طراحی و مدیریت سکوهای مجازی ادامه یابد. هدف اصلی این جلسه، شروع بحث به شیوه گفتگویی و تعاملی به‌گونه‌ای بود که علاوه بر انتقال مطالب، فرصتی برای آشنایی با دوستان و حضور افرادی که تشریف دارند فراهم شود.
حجت‌الاسلام رضا سامان در مقدمه و آغاز سخنان خود با تأکید بر اهمیت شعار«لا اله الا الله» در نفی عبودیت غیر و اثبات حاکمیت الله بیان کرد که ایمان و تعهد به اصول دینی، زمینه‌ساز ظهور انقلاب معنوی در جامعه اسلامی است. انقلابی که در آن نبرد با استکبار، کنار زدن دشمن و پیاده‌سازی اسلام به شکلی جدی و عملی محقق می‌شود. باید ایمان به خاتمیت دین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و آیه «قوموا لله مثنی و فرادی» در قیام برای خدا و اقامه دین را جدی گرفت.
طراحی و مدیریت سکوهای مجازی: تعریف پلتفرم‌های دیجیتال و نقش آنها
یکی از حاضران در جلسه نیز توضیح داد که ریشه کلمه «پلتفرم» از لاتین است و در گذشته در کلیسا به عنوان «منبر» به کار می‌رفته که محل ایجاد ارتباط بین روحانی و مردم محسوب می‌شد. امروزه، در استفاده‌های نوین، به محل برقراری ارتباط و حتی به معنای «همرسان» اشاره می‌شود؛ مفهومی که نشان‌دهنده هم‌افزایی دو طرف مختلف (مانند تولیدکننده و مصرف‌کننده، فروشنده و خریدار) است.
ساختار سه‌لایه فضای مجازی: لایه محتوایی، زیرساختی و خدمات کاربردی
مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام در ادامه به تشریح ساختار فضای مجازی پرداخت و آن را در سه لایه اصلی معرفی کرد:
- لایه محتوایی: جایی که تولیدکنندگان محتوا، اینفلوئنسرها و ستاره‌ها فعالیت می‌کنند و محتوا تولید و منتشر می‌شود.
- لایه زیرساخت: شامل ورودی‌های اینترنتی و زیرساخت‌های فنی کشور، که به عنوان پایه و اساس شبکه‌های مجازی مانند شبکه ملی اطلاعات مطرح است.
- لایه خدمات کاربردی (سکو): که به عنوان یک سیستم فنی و اجتماعی عمل می‌کند و هدف آن ارائه خدمات و رفع نیازهای متنوع کاربران از طریق برنامه‌های کاربردی و بسترهای ارتباطی است.
وی توضیح داد که سکو، به عنوان یک سیستم فنی و اجتماعی، نقش ایجاد یک بستر تعاملی برای مشارکت دو طرف (مثلاً تولیدکننده و مصرف‌کننده یا فروشنده و خریدار) را دارد؛ به گونه‌ای که ایجاد ارزش افزوده در این فضا، باعث می‌شود کاربران با ترجیح این بستر نسبت به دیگر گزینه‌ها به آن روی آورند. به علاوه، ایجاد تأثیرات شبکه‌ای موجب افزایش ارزش و جذب کاربران بیشتر می‌شود.
چالش‌های اقتصادی و فرهنگی در فضای دیجیتال
در ادامه، موضوع چالش‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی فضای مجازی مطرح گردید و سخنران به ضرورت تنظیم دقیق چارچوب‌های قانونی و اخلاقی در مدیریت این فضا اشاره نمود. حجت‌الاسلام سامان به نمونه‌هایی از بسترهای تعاملی مانند اپلیکیشن‌های تاکسی تلفنی (مانند اسنپ) و پلتفرم‌های خرید و فروش اشاره کرد و توضیح داد که چطور این پلتفرم‌ها با استفاده از زیرساخت‌های فنی و کاهش هزینه‌های عملیاتی، می‌توانند قیمت‌ها را کاهش داده و ارزش اقتصادی به همراه داشته باشند. او همچنین به تفاوت‌ها و چالش‌های موجود در حوزه مالکیت منابع عمومی، تنظیم قوانین و تعریف نقش‌های اجتماعی و اقتصادی در فضای مجازی اشاره کرد.
تدوین چارچوب‌های قانونی و اخلاقی برای مدیریت فضای مجازی
بخش دیگری از جلسه به بحث در مورد نقش سکوها به عنوان «شهر» مجازی اختصاص یافت؛ جایی که شبکه‌های ارتباطی گسترده، تعاملات اجتماعی و اقتصادی به صورت هماهنگ و متقابل ایجاد می‌شود. سخنران بیان کرد: همان‌طور که در شهرهای واقعی مسئولیت‌های مختلفی مانند راهبری، نظارت، اداره آموزش و پرورش و امنیت وجود دارد، در فضای مجازی نیز سکوها و پلتفرم‌ها باید با چارچوب‌های قانونی و اخلاقی مشخص عمل کنند. او به اهمیت ایجاد تسهیلات و صرفه‌جویی در توزیع منابع، تعریف دقیق وظایف کاربران و مدیران و ایجاد اعتماد از طریق قراردادهای آنلاین تأکید کرد.
مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام همچنین به طرح نکات مربوط به تعامل میان سکوها و نهادهای دولتی و خصوصی پرداخت. وی بیان کرد که در فضای مجازی، همانند تعاملات در دنیای واقعی، باید به نحوی راهبردهای مدیریتی تدوین شود که از یک سو باعث ارتقای عملکرد بازار و از سوی دیگر بهبود حاکمیت و تنظیم‌گری شود. او همچنین به اهمیت ایجاد یک سیستم هماهنگ از راهبری اجتماعی، سیاستگذاری و نظارت بر محتوا و ارائه خدمات اشاره کرد.
بومی‌سازی امری فراتر از احداث سکوهای داخلی و اعمال قوانین بر آن است. بخش مهمی از بومی‌سازی، خلق ساختارهای برآمده از جهان‌بینی و ارزشهای اسلامی-ایرانی است؛ و غفلت از آن موجب بازتولید فرهنگ و آسیب‌های سکوهای خارجی در سکوهای داخلی می‌شود. سکوی بومی زمانی قابل ادعا است که میان نظام ارزشی و طراحی ساختارهای آن انفصال نباشد.
بررسی تأثیرات فرهنگی و اجتماعی فناوری‌ها
در بخش دوم این جلسه آقای رضازاده پژوهشگر پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام به بررسی تأثیرات فرهنگی و اجتماعی فناوری‌ها پرداخت. وی تأکید کرد که فناوری‌ها نه تنها برای رفع نیازهای انسان طراحی می‌شوند، بلکه مبتنی بر پیش فرض‌ها، باورها و ارزشهای فرهنگی نیز هستند.
آقای رضازاده بیان کرد که فناوری‌ها جهت‌گیری فرهنگی خاصی دارند و باید با فرهنگ‌های بومی هر جامعه تطبیق یابند. وی افزود که برای بهبود فناوری‌های بومی، لازم است ارزشهای فرهنگی و اجتماعی جامعه در طراحی این فناوری‌ها مدنظر قرار گیرد.
او همچنین به تفاوت‌های ساختاری فناوری‌ها اشاره کرد و مثال‌هایی از تغییرات معماری در دوران قاجاری و پهلوی ارائه داد که چگونه ساختارهای معماری می‌توانند بر رفتارها و افکار افراد تأثیر بگذارند. رضازاده تأکید کرد که ساختارها به‌طور غیرمستقیم تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و ارزشهای جامعه دارند و بهبود ساختارها می‌تواند به انتقال بهتر ارزشهای بومی کمک کند.
اهمیت آموزش و اصلاح محتواهای فرهنگی
این پژوهشگر همچنین به اهمیت آموزش کاربران و اصلاح محتواهای فرهنگی فناوری‌ها اشاره کرد و افزود که ساختارهای مناسب می‌توانند در بلندمدت به بهبود وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه کمک کنند.
نقش ساختارهای مجازی در حکمرانی
در ادامه، وی به نقش ساختارهای مجازی در حکمرانی اشاره کرد و گفت که ساختارهای مجازی می‌توانند جامعه را از سطح مدیریت به سطح حکمرانی ارتقا دهند. رضازاده تأکید کرد که ایجاد ساختارهای بومی و متناسب با فرهنگ‌های هر جامعه می‌تواند به انتقال ارزشهای فرهنگی و اجتماعی کمک کند.
او همچنین به مشکلات شبکه‌های اجتماعی پرداخت و بیان کرد که این شبکه‌ها می‌توانند اعتیاد به مصرف محتوا و جلب توجه افراطی را افزایش دهند. او به معضل کانالیزه شدن اطلاعات و کاهش آزادی انتخاب کاربران در این شبکه‌ها اشاره کرد و اظهار داشت که ساختارهای شبکه‌های اجتماعی به گونه‌ای طراحی شده‌اند که کاربران را به سمت محتوای خاصی هدایت می‌کنند.
رضازاده افزود که طراحی روانشناسانه شبکه‌های اجتماعی به نحوی است که کاربران را به مصرف مستمر محتوا تشویق می‌کند و ممکن است باعث اضطراب و مقایسه‌های ناخواسته شود. وی همچنین به مشکلاتی همچون منفعت‌محوری، رویابافی و تخریب ذائقه کاربران اشاره کرد و گفت که این مشکلات کوتاه‌مدت نیستند و نیاز به توجه و مدیریت دارند.
لزوم اصلاح ساختارهای شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها
این پژوهشگر تأکید کرد که اصلاح ساختارهای شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها به منظور بومی‌سازی آنها و کاهش آسیب‌های ناشی از آنها ضروری است. وی بیان کرد که این ساختارها باید به گونه‌ای طراحی شوند که ارزشهای فرهنگی و دینی جامعه را در بر گیرند و کاربران را به سمت رفتارهای مثبت هدایت کنند.
در ادامه صحبت‌های خود، رضازاده به نقش پلتفرم‌ها در تأثیرگذاری بر رفتار و افکار کاربران اشاره کرد و اظهار داشت که این پلتفرم‌ها می‌توانند جهت‌دهنده به سمت ارزشهای سازنده یا مخرّب باشند. او بیان کرد که طراحی پلتفرم‌ها باید به گونه‌ای باشد که نیازهای جامعه و ارزشهای فرهنگی آن را در نظر بگیرد و الگوریتم‌های هوش مصنوعی به نحوی عمل کنند که از آسیب‌های اجتماعی جلوگیری شود.
نیاز به ایجاد ساختارهای بومی و متناسب با فرهنگ‌های مختلف
رضازاده با اشاره به تأثیرات غیرمستقیم فناوری‌های مدرن بر جوامع و انتقال ارزشهای فرهنگی، خواستار توجه بیشتر به ایجاد ساختارهای بومی و متناسب با فرهنگ‌های مختلف شد. او بیان کرد که این ساختارها باید زمینه‌ای فراهم کنند که افراد جامعه بتوانند در فضای مجازی به سمت رفتارهای مثبت و سازنده هدایت شوند.
وی در پایان بر اهمیت اصلاح و بهبود ساختارهای فناوری تأکید کرد و گفت که این اصلاحات می‌تواند به تقویت هویت فرهنگی و اجتماعی جامعه کمک کند و از تأثیرات منفی فناوری‌های وارداتی بر جامعه جلوگیری کند.
بررسی روش‌ها و الگوهای سکویی در فناوری‌های نوین
در بخش دیگری از نخستین روز دوره آموزشی «آشنایی با طراحی اسلامی سکوهای مجازی و نقد الگوهای موجود»، حجت‌الاسلام سامان به بررسی روش‌ها و الگوهای سکویی در فناوری‌های نوین پرداخت. وی در ابتدا به تشریح سه بحث اصلی پرداخت: چگونه می‌توان گفت که یک نظر اسلامی است، تقسیم‌بندی کاری و سطح حضور دین در فناوری.
مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) تأکید کرد که برای ورود فرهنگی و اجتماعی به سکوها، ابتدا باید سکو را تعریف کرده و خصوصیات و نقش‌های اجتماعی آن را مشخص کرد. وی سپس به بررسی مسائل فرهنگی و اجتماعی در طراحی سکو با رویکرد دینی و فرهنگی پرداخت و اظهار داشت که هدف از طراحی سکو باید ایجاد فرهنگ سازندگی، تعاون و معنویت و توجه به نیازهای واقعی باشد.
فرهنگ سازندگی در برابر فرهنگ مصرف
وی بیان کرد که ما دو نوع فرهنگ داریم؛ یکی فرهنگ سازندگی که نیازهای واقعی را بر اساس مصالح و ملاکات موجود می‌بیند و مسیر رشد افراد را ترسیم می‌کند. دیگری فرهنگ مصرف که مبتنی بر نیازآفرینی و غفلت است. پژوهشگر فضای مجازی اظهار داشت که برای ایجاد فرهنگ سازندگی باید به دنبال الگوهای ارتباطی و سکویی مناسب بود.
تکنیک زدگی و نسبت سکو با ارزشهای دینی
این پژوهشگر هشدار داد که باید بین اصل تکنیک و تکنیک زدگی تفکیک قائل شد و برای به خدمت گرفتن سکوها باید بتوانیم این فناوری را در تمدن خود هضم کنیم و جهات ارزشی غربی حاکم بر سکوها را از اصل فناوری جدا کرده و مبتنی بر ارزشها و فرهنگ خود آن را بازطراحی کرده و به تدریج آن را مسخر ارزشهای اسلامی و بومی کنیم.
الگوی بازار و کالاسازی در سکوها
وی توضیح داد که سکوها در غرب بر اساس الگوی بازار و برای سودآوری به وجود آمده‌اند. فرهنگ مصرف و جامعه بازار به دنبال کالاسازی همه چیز و آوردن آن به ویترین فروش است. این فرهنگ، انسان‌ها را به مصرف‌کنندگان تمام وقت و سیری‌ناپذیر تبدیل می‌کند و جامعه را به یک جامعه یک‌بعدی مبدل می‌سازد که چیز دیگری جز مصرف کردن ارائه نمی‌دهد.
مصرف‌گرایی و پیامدهای آن برای مصرف‌کنندگان
وی ادامه داد: اما در جانب مصرف‌کننده چه اتفاقی می‌افتد؟ اصطلاحاً مگس‌وارگی. پژوهشگر فضای مجازی توضیح داد که این فضا برای مصرف‌کننده به یک فضای تفریحی برای تماشا و بازارگردی تبدیل شده است. این فضا مانند مگامال‌ها، فضایی است که خرید به یک عمل تفریحی تبدیل می‌شود. وی افزود: ما در روایات داریم که بازار محل رفت و آمد شیاطین است و برای همین است که ما نباید زمان زیادی را در بازار بگذرانیم. اما اکنون، بازارها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که مردم را به ماندن و تفریح در آنها ترغیب می‌کنند.
کنترل کیفیت و افول اخلاق کار
مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) اشاره کرد که افول اخلاق کار در جامعه و تغییر اولویت تقاضا بر نیاز از جمله مشکلاتی است که باید به آن پرداخته شود.
پژوهشگر فضای مجازی بیان کرد که در منطق بازار، تقاضا بر نیاز اولویت دارد و این منجر به فراموشی نیازهای اصیل و افزایش مصرف‌گرایی، تنوع‌طلبی و تکثر ارتباطات می‌شود. وی افزود: مصرف‌گرایی و تکثر ارتباطات می‌تواند به ایجاد ارتباطات بی‌هدف و بی‌معنا منجر شود که این خود به مشکلات دیگری مانند مصرف‌گرایی مفرط و از دست دادن تمرکز منجر می‌شود.
ایجاد فرهنگ اخوت و سازندگی در سکوها
وی افزود: اخوت، روح ارتباطات اسلامی است و سازندگی و تولید هم نتیجه آن فضای اخوت است. یک بازاری که حول اخوت شکل بگیرد، رنگ و بوی متفاوتی خواهد داشت. به عنوان مثال، در کاشان یک بازارچه‌ای ذیل یک هیئت کار می‌کرد و کسانی که می‌فروختند ۵ درصد ارزان‌تر می‌فروختند و آن‌هایی که می‌خریدند، علاوه بر تخفیف، کمی هم بیشتر می‌دادند. این درصدی از فروش برای کارهای خیر اختصاص می‌یافت و بازار را با اطمینان و اعتماد به جلو می‌برد.
حجت‌الاسلام سامان تأکید کرد که چنین بازاری حول اخوت و اعتماد شکل می‌گیرد و باعث می‌شود که ارتباطات منفعت‌طلبانه زودگذر به ارتباطات عمیق و طولانی‌مدت تبدیل شود. این بازار نه تنها به نیازهای واقعی پاسخ می‌دهد، بلکه خیر و منفعت عمومی را نیز در نظر می‌گیرد.
نیاز به اخوت و جنود عقل در فضای سکویی
وی بیان کرد که در فضای سکویی، جنود عقل و اخوت باید جاری گردد تا فضای کوثر به جای فضای تکاثر ایجاد شود. وی افزود که اخوت در مقیاس اجتماعی، همدلی، وحدت و مواسات را به همراه دارد و می‌تواند به ایجاد یک جامعه مبتنی بر تعاون و همدردی کمک کند.
جمع‌بندی و نگاه به آینده
این پژوهشگر در پایان گفت: در ایده برآمده از مفهوم کار و اخوت، سکوهای دینی بستری برای مشارکت‌گیری از مردم در عرصه‌های گوناگون آبادانی و تعالی جامعه اسلامی هستند. در چنین سکوهایی ایجاد فرهنگ کار، خدمت‌رسانی، معنویت و توجه به نیازهای واقعی موضوعیت دارد و تحت الشعاع نیازهای مادی و مصرف‌گرایی قرار نمی‌گیرد.
وی تأکید کرد که برای رسیدن به این هدف، باید مبانی دینی و فرهنگی را در طراحی سکوها لحاظ کنیم و ارزشهای دینی را به عنوان پایه و اساس این سکوها در نظر بگیریم. این گام‌ها می‌تواند به ایجاد یک جامعه پایدار و مبتنی بر ارزشهای اسلامی کمک کند و نیازهای واقعی مردم را در نظر بگیرد.
