به گزارش صدای حوزه، هویت دینی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابعاد هویت اجتماعی، نقش تعیین‌کننده‌ای در هویت‌یابی افراد ایفا می‌کند. هانتینگتون[۱] استاد علوم سیاسی هاروارد می‌نویسد که پرسش کلان، در دنیای پس از جنگ سرد، این نیست که “در کدام جبهه‌اید؟” بلکه این است که “که هستید؟” او معتقد است که دین برای این پرسش‌ها پاسخ‌های قانع کننده‌ای دارد. انیمیشن ها به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین رسانه‌های تصویری نقش بسزایی در شکل‌دهی به هویت دینی مخاطبان به‌خصوص کودکان و نوجوانان دارند. تصاویر، رنگ‌ها، موسیقی و داستان‌سرایی در پویانمایی انگیزه خوبی بود تا آثاری خلق شود که هم جنبه سرگرم‌کننده داشته باشد و هم پیام‌های ارزشمند اخلاقی و معنوی را منتقل سازد. شاید بتوان قدیمی‌ترین انیمیشن را در شهر سوخته[۲] یافت. باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جام سفالی را یافتند که بر روی آن نقش یک بز و درخت دیده می‌شد و تکراری هدفمند داشت. گویی بُز به سوی درخت حرکت می‌کرد. باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر به دست آورند که شاید اولین انیمیشن تاریخ باشد. بااین‌حال بسیاری بر این باورند که تاریخ انیمیشین با والت دیزنی شروع می‌شود. سفیدبرفی[۳] به‌عنوان اولین فیلم بلند انیمیشن کامل و داستان اسباب‌بازی‌ها[۴] اولین فیلم پویانمایی رایانه‌ای، انقلابی در خلق فیلم‌های پویانمایی‌ای محسوب می‌شود. در این نوشتار به بررسی و جایگاه ادیان در تولید انیمیشن مذهبی می‌پردازیم.
انیمیشن مذهبی و مسیحیت
رویکرد دینی در پویانمایی‌ها به دو صورت می‌تواند دیده شود. در حالت اول محوریت کلی انیمیشن ها بر یکی از شخصیت‌ها یا اسطوره‌های دینی متمرکز است. پویانمایی عزیز مصر[۵]، اولین پروژه سفارشی دریم‌ورکس[۶]، در سال ۱۹۹۸، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این گروه است. این انیمیشن مذهبی روایتگر زندگی حضرت موسی است که قدرت خدا را به کار میگیرد تا قومش را از چنگ برادرخوانده‌اش، فرعون رامسس نجات دهد. همچنین مضامینی چون رنج و مظلومیت یهودیان، خدای قومی، منجی گرایی، سرزمین موعود، برتری یهودیان و لزوم رفتن به ارض مقدس را به مخاطب القا می‌کند. این انیمیشن یکی از پرخرج‌ترین و تأثیرگذارترین پویانمایی‌های شرکت دریم ورکس است. این اثر در احیای آرمان‌های عهد عتیق و یهودیت، آن‌چنان تأثیرگذار بود که مادر اسپیلبرگ، مدتی پس از ساخت آن، چنین گفت: من امروز می‌توانم بگویم، پیامبری یهودی به دنیا آورده‌ام که تورات را در دست راست خویش و دوربین را در دست چپ خود دارد.
اثر مشهور بعدی در حوزه انیمیشن مذهبی، انیمیشن ستاره[۷] است. اگرچه در نگاه اول پویانمایی ستاره به نظر داستانی عاری از مذهب دارد؛اما این نیز در گروه اول قرار میگیرد. ستاره داستان الاغ شجاع و باهوشی به نام بو[۸] است که از کار در آسیاب خسته شده و با دیدن کاروان پادشاه، دلش می‌خواهد در گروه تشریفات پادشاه باشد. روزی بالاخره فرار می‌کند و بزرگ‌ترین ماجراجویی زندگی‌اش آغاز می‌شود اما این همه داستان نیست. این انیمیشن اقتباسی آزاد از داستان زندگی حضرت مریم پیش از تولد حضرت مسیح است. داستان این‌طور ادامه پیدا می‌کند که بو با کمک دوستانش فرار می‌کند و به خانه‌ی ژوزف[۹] و ماری[۱۰] می‌رود؛ اما بو طی اتفاقاتی ماری و بچه‌اش نجات می‌دهد. بعد از اتمام این ماجرا بو متوجه می‌شود که به آرزویش رسیده و جزء کاروان تشریفاتی حضرت مسیح، یعنی پادشاه آینده بوده است. اکران به‌موقع این اثر یعنی تنها چند هفته مانده به کریسمس، باعث استقبال بی‌نظیری از این اثر شد. تمرکز بر شخصیت‌ها و اسطوره‌های دینی مخاطبان خاص خود را دارد؛ درحالی‌که دین می‌تواند حوزه گسترده‌تر و سرگرم‌کننده‌تری در بر بگیرد.
در گروه دوم اندیشه‌ها و مفاهیم دینی به‌صورت نامحسوس در انیمیشن گنجانده می‌شود و به مخاطبین منتقل می‌گردد. اکثر انیمیشن های مسیحی به مفهوم خوبی و بدی، زیبایی و زشتی پرداخته‌اند. شاید معروف‌ترین آن گوژپشت نتردام[۱۱] باشد. جفری کاتزنبرگ[۱۲]، رئیس سابق استودیوی والت دیزنی، همیشه می‌خواست اقتباسی از ده فرمان[۱۳] را برای استودیوی والت دیزنی انجام دهد. کاتزنبرگ در ابتدا این ایده را به مدیرعامل شرکت والت دیزنی، مایکل آیزنر[۱۴] ارائه کرد، اما آیزنر آن را رد کرد تا همچنان دیزنی نسبت به مذهب بی‌تفاوت باشد. این‌یکی از مهم‌ترین دلایل اصطکاک کاتزنبرگ با آیزنر و هیئت‌مدیره دیزنی شد که درنهایت منجر به استعفای او از شرکت شد. البته استودیوی والت دیزنی بعداً فیلم گوژپشت نوتردام را با مضمون مذهبی در سال ۱۹۹۶ منتشر کرد که کاتزنبرگ قبل از رفتنش ایده آن را مطرح کرده بود. گوژپشت نتردام داستان قهرمانی کازیمودو[۱۵]، ناقوس زن بدشکل و بی‌قواره‌ی کلیسا نتردام[۱۶] است که دل‌باخته‌ی دختری کولی به نام اسمرالدا[۱۷] می‌شود و جان او را نجات می‌دهد. گوژپشت نتردام به‌شدت تحت تأثیر مذهب کاتولیک است و به همین دلیل است که در دسته انیمیشن مذهبی قرار میگیرد. ماجرا در کلیسای مشهور نتردام پاریس اتفاق می‌افتد و شخصیت‌های مختلفی ازجمله کشیش، راهبه و کشیش اعظم در آن حضور دارند. مفاهیمی مانند گناه، توبه، بخشش و رستگاری به‌طور مکرر در پویانمایی مطرح می‌شود.
بچه رئیس[۱۸] نمونه دیگری برای گروه دوم است. اگرچه این انیمیشن به عقیده منتقدان در مقایسه با سایرکارهای شرکت دریم ورکس مانند شرک[۱۹] کار ضعیفی بود اما مفاهیم مذهبی را در خود گنجانده بود. کل فیلم بر این اساس است که به‌جای خرید توله سگ، بچه‌دار شدن مردم را تبلیغ می‌کند. در این فیلم بچه‌رئیس که مأمور ویژه‌ی اداره‌ی کودکان است، سعی می‌کند به همراه برادر بزرگ‌ترش به مأموریت‌هایی که به او محول می‌شود بپردازد. تلاش او در حفظ محبوبیت نوزادان در بین خانواده‌هاست. صحنه‌های سرگرم‌کننده‌ای را که در بهشت اتفاق می‌افتد، به شیوه‌ای کارتونی اما مثبت نشان می‌دهد. همچنین صحنه‌های حضور فرشتگان، عیسی، دعا کردن، قربانی کردن و آشتی جذابیت خاصی به پویانمایی می‌دهد. به‌طورکلی این پویانمایی یک جهان‌بینی اخلاقی و مسیحی با پیام‌های حمایت از زندگی و خانواده را دنبال می‌کند و به همین دلیل است که در دسته انیمیشن مذهبی قرار میگیرد.
ژاپن، پیشرو در انیمیشن بودیسم
جامعه ژاپن به‌طور پیش‌فرض جامعه‌ای غیرمذهبی قلمداد می‌شود؛ اما آیین‌های بودیسم[۲۰]، شینتو[۲۱] و کنفوسیانیسم[۲۲] نقش مهمی در جهان‌بینی دینی این مردم به‌خصوص درباره مرگ و زندگی و اخلاقیات دارد. از سوی دیگر ژاپن یکی از کانون‌های تولید انیمه و پویانمایی است. در چنین فضایی انیمه به‌عنوان یک رسانه برای انتقال اطلاعات مذهبی به مردم به کار گرفته شده است. احتمالاً شما نیز انیمیشن ایکیوسان[۲۳] را با کودکی به یاد می‌آورید که هر زمان می‌خواهد تمرکز کند دو انگشتش را روی سرش می‌چرخاند و بعد شروع به فکر کردن می‌کند. البته که این شخصیت نمادی از مجسمه متفکر بوداست. حضور نمادهایی چون دیر بودا، مجسمه‌های بودا، لباس یکدست سفید اعضای دیر و سر تراشیده آن‌ها، حضور استاد بزرگ و تعالیم و تنبیه‌های او، همچنین اعتراف شاگردان نزد رودخانه، همه روایتگر تعالیم بودا، شاخه ذن است. پویانمایی معروف دیگرآلاکازام بزرگ یک انیمه موزیکال اکشن ماجراجویی محصول ۱۹۶۰ است. این یکی از اولین فیلم‌های انیمه‌ای بود که در ایالات‌متحده اکران شد. در سرزمین مدوسالند، آلاکازام میمونی است که پادشاه حیوانات می‌شود؛ اما بعد از رسیدن به سلطنت، ظالم و ستمگر و می‌شود. آلاکازام به آسمان‌ها می‌رود تا با شاه بزرگ آمو مبارزه کند و میوه ممنوعه را از پادشاه آمو بدزدد؛ اما آلاکازام از شاه شکست می‌خورد و در کوهی زندانی می‌شود. خدایان تصمیم می‌گیرند که زمان آن فرا رسیده است که آلاکازام در مورد فروتنی، رحمت و حکمت درس بیاموزد. به همین منظور، با کمک بودا آلاکازام را با شاهزاده‌ای به زیارت می‌فرستند. این انیمه بر اساس رمان بسیار معروف چینی با نام سفر به غرب ساخته شده است. این رمان داستان افسانه‌ای سفر چهار پیرو آیین بودا را به غرب برای آموختن عبارات کتب مقدس بودایی بیان کرده است. در این داستان راهب ژوان زانگ[۲۴] با گروهی از راهبان برای یافتن متون مقدس به سرزمین بودا[۲۵] سفر می‌کند. او با بیش از ۱۳۰۰ کتیبه مقدس بازمی‌گردد و باقی عمرش را صرف ترجمه این متون می‌کند.
قوانین ابدیت[۲۶] انیمه دیگری بود که در سال ۲۰۰۶ به ترویج نظریه بودیسم پرداخت. این انیمیشن مذهبی نیز داستان سفر معنوی جوانی به همراه دوستانش به بهشت و جهنم است که درنهایت به حقیقت وجودی عالم ارواح و تناسخ می‌رسد. این انیمه با بهره‌گیری از بالاترین استانداردهای ژاپن و با حضور صداپیشگان معروف ژاپنی ساخته شد. اما نتوانست مخاطب زیادی جذب کند. به عقیده منتقدان وجود مفاهیم تعلیمی در انیمه موجب دلزدگی مخاطب شد و همچنین سرمایه‌گذاری عظیم این فرقه نیز اثر معکوس داشت.
جایگاه انیمیشن مذهبی در کشورهای اسلامی
جالب است بدانید که قابلیت انیمیشن برای انتقال مفاهیم دینی مورد توجه مسلمانان نیز بوده است. در دهه‌های اخیر مسلمانان تلاش کرده‌اند تا از طریق داستان‌گویی و جذاب سازی مفاهیم، ذهنیت مخاطبان را نسبت به مبانی اسلام تغییر دهند. کشورهایی نظیر مصر، ترکیه، مالزی و اندونزی در این زمینه پیشگام بوده‌اند و به تولید انیمیشن مذهبی روی آورده اند. موضوعات مطرح‌شده در این آثار طیف وسیعی دارد. از داستان‌های انبیا و ائمه تا مفاهیم اخلاقی، تاریخ اسلام، زندگینامه شخصیت‌های بزرگ و حتی مضامین علمی-تخیلی. پویانمایی‌هایی مانند قصص الانبیاء، سلمان فارسی، محمد آخرین پیامبر، زنان بزرگ اسلام و بلال: نسل جدید قهرمان با هدف آشنا کردن کودکان با شخصیت‌ها و داستان‌های قرآنی و اسلامی ساخته شده‌اند. علاوه بر شناسایی شخصیت‌ها برخی پویانمایی‌ها به مقوله‌های اجتماعی و اخلاقی نیز پرداخته‌اند. مجموعه دنیای آدم مفاهیم و ارزش‌های اسلامی را از طریق داستان‌ها و شخصیت‌های کارتونی ترویج می‌کند. همچنین پویانمایی‌هایی مثل سفرهای ابن بطوطه به دنبال بازگویی بخش‌هایی از تاریخ اسلام هستند. پویانمایی ۱۰۰۱ اختراع و دنیای ابن هیثم، یک فیلم نیمه پویانمایی در مورد زندگی دانشمند مسلمان قرن یازدهم میلادی است. فیلم با معرفی ابن هیثم ،پدر علم نورشناسی، آغاز می‌شود و ضمن معرفی زندگی این دانشمند بزرگ، به نمایش دستاوردهای علمی وی در دنیای اسلام می‌پردازد.
ایران نیز در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا در انتقال مفاهیم شیعی از پویانمایی استفاده کند و البته توانسته آثار فاخری را در دسته انیمیشین مذهبی تولید کند. شاهزاده روم در آبان ۱۳۹۴ به اکران عمومی درآمد و موفق شد با استقبال ۱٫۵ میلیونی مخاطبان و فروش ۵ میلیارد تومانی در گیشه سینماها به پرمخاطب‌ترین انیمیشن مذهبی تاریخ ایران و سومین فیلم پرفروش سال ۹۴ تبدیل شود. این اثر داستان عاشقی شاهزاده‌ای مسیحی به نام ملیکا را روایت می‌کند که از تبار پدر از نوادگان یشوعا، وصی حضرت عیسی و از تبار مادر نواده قیصر روم است. سرنوشت او را به سرزمین عراق می‌آورد و مادر منجی بشریت می‌شود. فیلشاه، پویانمایی بعدی گروه هنر پویاست. فیلشاه، داستانِ قرآنیِ اصحاب فیل و لشکرکشی ابرهه به مکه و درنهایت تولد حضرت محمد را روایت می‌کند. داستان فیلشاه از جنگلی در آفریقا شروع می‌شود.رئیس گله فیل‌ها صاحب فرزندی می‌شود که همه انتظار دارند جانشین رئیس گله باشد، اما برخلاف تصور همه فیلشاه بسیار دست‌وپا چلفتی است به‌طوری‌که به او لقب شاسفیل می‌دهند. با آمدن شکارچیان به سرزمین فیل‌ها و شکار اکثر آن‌ها، شاسفیل و اعضای قبیله‌اش در کشتی دزدان زندانی می‌شوند. رئیس این دزدان فردیست با نام اسفل‌السافلین که قصد دارد تمام حیواناتی که شکار کرده را به پادشاه کشورش تقدیم کند. در اواخر داستان رگه‌های مذهبی فیلم نمایان می‌شود و وقایع سوره فیل به نمایش گذاشته می‌شود. البته با وجود ایده ناب، عدم پرداخت درست به سوژه و تدوین عجولانه باعث شد که از نظر منتقدان همچنان با استانداردهای جهانی فاصله داشته باشد.
بچه زرنگ سومین پویانمایی گروه هنر پویاست که تنها دو ماه از اکران آن می‌گذرد. مجموعه هنر پویا در اثر جدید خود تلاش کرده است تا دو مفهوم ملی و مذهبی را ادغام کند. قهرمان داستان تلاش می‌کند تا ببری از نژاد مازندران را از دست شکارچیان غیرقانونی نجات دهد. محسن، ببر را در ماشین پدر خود پنهان کرده و با خود به تهران می‌آورد؛ اما این همه ماجرا نیست. جنگل ابر که داستان در آن روایت می‌شود در مسیر تهران به مشهد قرار گرفته است. این جنگل محافظ مخصوصی دارد که به آن قلب جنگل می‌گویند. محافظی که نظرکرده امام رضا است و حیوانات برای او احترام خاصی قائل هستند. این وجه از داستان باعث می‌شود تا در پایان افراد بد قصه، متوجه اشتباه خود شوند. پایان‌بندی که شاید برای کودکان دل‌پذیرتر باشد. این پویانمایی موردتوجه منتقدان قرار گرفت و حتی می‌توان آن را در مقایسه با دو اثر قبلی با پویانمایی‌های روز جهان قابل قیاس دانست.
به‌طورکلی تولیدات انیمیشن مذهبی مرتبط با اسلام طیف گسترده‌ای از موضوعات و سبک‌ها را در برمی‌گیرد. استفاده از سبک‌های مختلف انیمیشن‌سازی از جمله دوبعدی سنتی، استاپ موشن و سه‌بعدی کامپیوتری در این آثار نشان‌دهنده تلاش برای جذب مخاطبان با سلایق مختلف است. به نظر می‌رسد تولیدات اسلامی در عرصه پویانمایی، تنها در مراحل ابتدایی خود قرار دارد و رشد چشمگیری در آینده خواهد داشت.
انیمیشن مذهبی، شمشیری دو لبه
انیمیشن به خاطر قدرت بصری و جذابیتی که دارد می‌تواند به القا و ترویج یک مذهب کمک شایانی کند. بسیاری از ادیان مختلف حتی هندوئیسم[۲۷]، سیک‌ها[۲۸] و خداناباورها[۲۹] از انیمشین مذهبی به‌عنوان ابزاری برای معرفی آموزه‌های مذهبی به نسل جدید، استفاده کرده‌اند. البته استفاده از پویانمایی شمشیر دو لبه است. همان‌طور که می‌تواند در جذب مخاطب مفید باشد؛ می‌تواند احساسات مذهبی را تحریک کند و به تعصبات مذهبی دامن بزند. اتفاقی که در آستانه روز جهانی انیمیشن [۳۰] و در هنگام جنگ اسرائیل-فلسطین افتاد. در آبان ۱۴۰۲ شرکت دیزنی با هدف حمایت از کودکان اسرائیلی از کمک دو میلیون دلاری خود به اسرائیل خبر داد. این اقدام دیزنی مورد انتقاد فعالان حامی فلسطین در فضای مجازی قرار گرفت. گروه‌های طرفدار فلسطین از دیزنی خواسته‌اند که کمک‌های مستقیم به کودکان غزه ارائه دهد. در غیر این صورت تحریم دیزنی را آغاز می‌کنند. در پایان می‌توان گفت پویانمایی‌ها خاطراتی به‌یادماندنی در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند و تأثیری عمیق و درازمدت دارد. همچنین با توجه به رشد فزاینده صنعت پویانمایی، انتظار می‌رود در آینده شاهد تولید آثار بیشتر و متنوع‌تری در حوزه پویانمایی و مذهب باشیم. لذا باید در مواجهه با آن هوشمند بود.
[۱] Samuel P. Huntington
[۲] یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران باستان و از مهم‌ترین تمدن‌های شرق فلات ایران
[۳] Snow White
[۴] Toy Story
[۵] The Prince of Egypt
[۶] DreamWorks Animation
[۷] The Star 2017
[۸] Bo
[۹] Joseph
[۱۰] Mary
[۱۱] The Hunchback of Notre Dame
[۱۲] Jeffrey Katzenberg
[۱۳] Ten Commandments
[۱۴] Michael Eisner
[۱۵] Quasimodo
[۱۶] Cathédrale Notre Dame de Paris
[۱۷] Esmeralda
[۱۸] The Boss Baby
[۱۹] Shrek
[۲۰] Buddhism
[۲۱] Shinto
[۲۲] Confucianism
[۲۳] Ikkyū-san
[۲۴] Xuanzang
[۲۵] هند امروزی
[۲۶] Laws of Eternity
[۲۷] Hinduism
[۲۸] Sikhs
[۲۹] Atheism
[۳۰] ۲۸ اکتبر (۶ آبان)
