تعریف و تفاوت تجمل گرایی با زیبایی دوستی و اسرافی که نهی شده است

تعریف تجمل چیست و آن تجمل گرایی نهی شده در اسلام چیست؟ در چه حد آن اسراف محسوب میشود؟ و فرق دقیق آن با زیبایی دوستی و زینت دادن چیست؟

مقدمه

مال پرستی، یکی از جلوه های برجسته دنیاپرستی است و تجمل گرایی نماد بارز مال دوستی است. دنیا زدگی سرآغاز همه زشتی هاست. وقتی مال دوستی به اوج رسید و به مال پرستی گرایید، عامل بسیاری از لغزش ها می شود و انسان ها را از راه کمال باز می دارد. نگاهی به مخالفان انبیاء ما را به این باور می رساند که آنان با به رخ کشیدن ثروت، خود و هوادارانشان را برتر می شمردند غافل از این که تنها ملاک برتری در اسلام، تقوا، ساده زیستی و همانا روش و منش پارسایان است؛ همان راهی که امامان معصوم(علیهم السلام) در صحیفه تاریخ اسلام ترسیم کردند. آنان در برابر وسوسه های دنیوی، مردانه ایستادند و هیچ گاه تسلیم زر، زور و تزویر نشدند. آنان با این که می توانستند هم چون دیگران از مواهب دنیا بهره مند شوند، ولی چون در جایگاه رهبری و امامت بودند، حتی از ضروریات زندگی نیز گذشتند تا سرمشقی باشند برای آیندگان. متاسفانه در طول تاریخ کسانی که باید چشم بیدار اسلام و پاسدار ارزش های اخلاقی باشند و سیره معصومین(علیهم السلام) را در پیش گیرند، بی صبرانه به ثروت اندوزی و تجمل گرایی روی آوردند و راه را از بیراهه باز نشناختند تا بدان جا که به تدریج، مال دوستی به دنیا گرایی و دنیا گرایی به شهوت رانی و سودجویی و در نهایت، سست شدن ارزش ها انجامیده است. از این رو، اهل بیت(علیهم السلام) همواره خطر وابستگی و دل بستگی به مادیات را گوش زد کرده و راه کارهای خروج از این تعلق را نیز برشمرده اند. در پاسخ به سؤال، در متن زیر سعی بر پرسشهای مطرح شده شما، شده است و در قسمت «تجمل گرایی مثبت» پاسخ زیبا دوستی مثبت نیز آمده است.

بررسی علل و ریشه های تجمل گرایی

تجمل گرایی به معنای گرایش به تجملات، یکی از پدیده های نابهنجار اجتماعی و یک بیماری روان شناختی است. هر چند که نمی توان آن را یک رذیلت اخلاقی دانست، ولی باید اذعان کرد که آثار آن از یک رذیلت اخلاقی در روحیه فرد و جامعه، کمتر نیست. گرایش به تجمل یک امر طبیعی و فطری است ولی مراد از تجمل گرایی در اینجا، شکل افراطی این گرایش است که پیامدهای زیانباری را بر اقتصاد سالم خانواده و جامعه بر جا می گذارد و از مصادیق اتراف، تبذیر، اسراف و مانند آن به شمار می آید.

تجمل گرایی مثبت و منفی

تجمل گرایی به معنای گرایش به زیبایی و نمایش جمال و زیبایی ها، امری طبیعی و فطری در انسان است؛ زیرا انسان به هر چیز کمالی گرایش داشته و از نقص و کمبود گریزان است؛ گرایش شدید انسان به خدا و کدح و تلاش برای ملاقات با او (انشقاق، آیه ۶) ریشه در همین گرایش به کمال و کمالات انسانی دارد. انسان، زیبایی را به عنوان یکی از مصادیق کمال، دوست داشته و بدان گرایش می یابد و زشتی را به عنوان مصداقی از نقص و کمبود دانسته و از آن می گریزد. بنابراین، گرایش انسان به تجمل گرایی، گرایشی به سوی کمال و زیبایی هاست.

در روایات اسلامی این معنا بارها به اشکال مختلف بیان شده است که انسان می بایست خداگونه شود و اسماء و صفات الهی را در خود ظهور و تجلی بخشد و متاله (خدایی) شود. از آن جایی که خداوند جمیل است، زیبایی و جمال را دوست می دارد. ان الله جمیل و یحب الجمال. انسان نیز به طور طبیعی به جمال و زیبایی ها گرایش دارد؛ زیرا می خواهد خدایی شود و این تلاش انسان برای خدایی شدن است که او را تجمل گرا می سازد. امام صادق(ع) می فرماید؛ ان الله عز و جل یحب الجمال و التجمل و یبغض البوس و التباوس؛ همانا خداوند زیبایی و تجمل را دوست دارد و از فقر و فقرنمایی بدش می آید.

از نظر آموزه های قرآنی، هستی براساس اموری چون عدالت و جمال و حسن آفریده شده است. پس انسان می بایست از این زاویه دید به خود و هستی بنگرد و چنین گرایش به هستی داشته باشد.

اصولا بهره مندی انسان در این فرصت کوتاه عمر، برای شدن های کمالی، تنها از طریق بهره گیری از این اصول و قوانین کمالی امکان پذیر است. اگر انسان خود را در دنیا برای ابدیت می سازد، می بایست این سازه بهترین، کامل ترین و زیباترین و معتدل ترین ها باشد.

به سخن دیگر، انسان در دنیا می بایست خدایی (متاله) شود تا در آخرت جلوه های آن را در اشکال گوناگون به تمام و کمال مشاهده نماید. برای دست یابی به این عنوان متاله لازم است که از همه آنچه خداوند از طیبات و کمالات و جمالات آفریده بهره برد. بهره مندی درست از این نعمت های الهی است که مصداق درست شکر و سپاس از نعمت است. پس لازم است که هر انسانی از پاک ترین و زیباترین چیزهای آفرینش بهره مند شود تا سیر کمالی تحول خود را در محیط پاک و زیبا بپیماید. خداوند در آیه ۳۲ سوره اعراف درباره بهره مندی انسان از نعمت های الهی برای رشد و کمال یابی، در یک جمله تعریضی می فرماید: «قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق» گو چه کسی زینت های الهی که برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟!

به سخن دیگر، زینت های الهی و زیبایی های موجود در دنیا و همه روزی های پاکیزه برای انسان آفریده شده تا انسان بتواند در مسیر شدن های کمالی از آن بهره گیرد و به کمال مطلق یعنی خدایی شدن برسد. بنابراین، حرام کردن و تحریم آنها به معنای کفران و ناسپاسی بلکه خروج از طبیعت و قوانین حاکم الهی بر جهان و هستی می باشد.

انسانی که سیر طبیعی را در چارچوب سنت ها و قوانین الهی می پیماید، گرایش به امور جمالی و زیبایی و زینت ها دارد و می کوشد تا آن را به نمایش گذارد. بنابراین، نه تنها گرایش داشتن به تجملات و زیبایی ها و زینت ها امری طبیعی و مصداق شکر نعمت است، بلکه لازم است تا انسان این تجملات و زینت ها را به نمایش بگذارد و با نهان کردن آن، کفران و ناسپاسی نورزد. از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: ان الله یحب اذا انعم علی عبد ان یری اثر نعمته علیه» «همانا خداوند وقتی نعمتی به بنده ای داد، دوست دارد اثر نعمتش را بر او ببیند.

خداوند در آیه ۷۷ سوره قصص دستور می دهد که برای رسیدن به آخرت و کمال مطلق تلاش کند و با بهره گیری از تمام نصیب و سهم خویش از دنیا، آن را برای دست یابی به کمالات به کار گیرد لذا به پیامبرش(ص) فرمان می دهد: «و ابتغ فیما آتیک الله الدار الاخره و لاتنس نصیبک من الدنیا» به هر چیزی که خدا به تو عطا کرده، از قوای ظاهری و باطنی و مال و سایر نعمت های دنیا بکوش تا ثواب و سعادت دار آخرت تحصیل کنی و لیکن بهره ات را هم از نعم الهی دنیا فراموش مکن.

از نظر قرآن، همه انسان ها اعم از زن و مرد، سفید و سیاه، مومن و کافر از نعمت های دنیا بهره مند هستند؛ هر چند که در آخرت تمام خوبی ها و نعمت ها از آن مومنان بهشتی است: «قل هی للذین ءامنوا فی الحیوه الدنیا خالصه یوم القیامه» بگو این نعمت ها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل) و نیکوتر از اینها در آخرت برای آنان خواهد بود. (اعراف، آیه۲۳)

به هر حال، تجمل گرایی یعنی گرایش به زیبایی ها و کمالات، گرایش طبیعی و فطری انسان است؛ اما آنچه در این میان به عنوان آفت از آن یاد می شود، افراط در تجمل گرایی به شکل یک بیماری روانی و ناهنجاری رفتاری است.

در ادبیات فارسی وقتی از تجمل گرایی سخن به میان می آید، همین رویه افراطی در زندگی است که از مصادیق اسراف، تبذیر و اتراف می باشد. تجمل گرایی همانند رفاه زدگی آسیب های جدی به ساختار اقتصاد سالم جامعه وارد می کند؛ چرا که تجمل گرایی موجب می شود تا افراد از صرفه جویی و قناعت طبع بیرون روند و با از میان بردن ثروت و هدر دادن آن، گردش درست اقتصادی را مختل نمایند؛ چنان که تجمل گرایی منفی موجب می شود تا انسان در دام ناسپاسی و کفران نعمت گرفتار آید و نعمت های الهی را تباه سازد؛ زیرا این روحیه و رویه منفی عامل اسراف و تبذیر و ریخت و پاش ها و از میان بردن نعمت های الهی می باشد.

مصادیقی از تجمل گرایی منفی

برای این که درک درستی از مسئله تجمل گرایی منفی داشته باشیم، مصادیقی از آن بیان می شود تا معلوم شود که چرا تجمل گرایی جزو مصادیق اسراف، تبذیر و اتراف محسوب می گردد.

کسانی که دچار تجمل گرایی هستند، با توجه به مد روز عمل می کنند و گرفتار بیماری مدگرایی هستند؛ اینان با چشم و هم چشمی هر از گاهی وسایل خانه از تلویزیون، فرش، یخچال، ماشین لباس شویی و مانند آن را به سمساری می دهند و وسایل نویی را می خرند. این در حالی است که این وسایل سالم هستند و هیچ مشکلی فنی و یا زیبایی ندارند، بلکه تنها به سبب آنکه چیدمان منزل تغییر یافته یا رنگ های وسایل با هم سازگاری ندارند، از دور خارج می شوند.

برخی از افراد هر از گاهی تلفن همراه خویش را تغییر می دهند و یا اتومبیل سواری را می فروشند تا با مد روز همراه شوند یا این که کلاس بگذارند و سری توی سرها از خود نشان دهند.

ریشه یابی تجمل گرایی منفی

از نظر قرآن، ریشه تجمل گرایی منفی در اموری چون حسادت، احساس حقارت، تکبر و تفاخر و مانند آن نهفته است. در حقیقت، ریشه این ناهنجاری رفتاری را می بایست در بیماری های روانی افراد جست وجو کرد؛ زیرا مشکلات روانی چون احساس حقارت، خودبزرگ بینی، خودپسندی، تکبر و فخرفروشی و تفاخر مردم را به سمت و سوی تجمل گرایی منفی می کشاند و زمینه ساز اسراف و تبذیر و ریخت و پاش می شود.

از نظر علوم مختلف انسانی از جمله روان شناسی اجتماعی، این معنا به اثبات رسیده که انسان ها در رفتارها تابع بینش ها و نگرش های خود هستند. خداوند نیز همین معنا را در آیات قرآنی بارها بیان کرده است. در برخی از آیات قرآنی برای تحلیل و تبیین گرایش به تجملات منفی و زیاده روی در آن، به بینش ها و نگرش های گروهی از انسانها توجه می دهد و ما را با این قانون آشنا می سازد که چگونه رفتارهای انسانی متاثر از بینش ها و نگرش های درست و نادرست آنان است.
از جمله در آیه ۹۲ سوره نجم درباره علت گرایش انسان به زندگی دنیا و فراموشی زندگی اخروی و تلاش برای آن بیان می کند که هرگاه انسانی از نظر بینشی و نگرشی به خطا و اشتباه رفته و به دنیا اصالت داده و یا خدا را نشناسد و یا خدا را فراموش کرده باشد و برای دنیا، هدف و حکمتی قایل نباشد، دنیا برای او اصالت می یابد و زندگی دنیوی جایگزین همه چیز او می شود، بنابراین می کوشد تا خود را در دنیا ارضا و خشنود کند و سعادت را در زندگی دنیوی و کمالات آن بجوید.
این گونه است که تجمل گرایی برای او اصالت می یابد تا این چنین سعادت را معنا کند. انسانی که دنیا برای او اصالت می یابد، فخر و بزرگی را نیز در امور مادی از جمله تجملات دنیوی می داند. این افراد با مال و ثروت به دیگران مباهات می کنند.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص ۶۲۷، ذیل واژه «فخر»؛ نیز لسان العرب، ابن منظور، ج۱۰، ص۱۹۸۱) اینان دنیا را مایه مباهات می شمارند (حدید، آیه ۲۰) و می کوشند تا به هر شکلی شده بزرگی خود را در مال دنیا به نمایش بگذارند و خود را این گونه بزرگ بنمایانند.
از این رو به گردآوری مال می پردازند و در نمایش ثروت خویش افراط می کنند؛ چنان که قارون با راه اندازی کاروان هایی از ثروت خود در شهرها و خیابان ها و نمایش آن می کوشید تا چشم مردمان تنگ نظر دنیا دوست را پر کند و بزرگی خود را به نمایش گذارد و بر آنان تفاخر نماید. (قصص، آیات ۷۶ تا ۷۹)

چشم و هم چشمی

چشم و هم چشمی نیز از عوامل مهم در تجمل گرایی است. کسانی که گرفتار کمبودهای روحی و روانی هستند و احساس عقده حقارت و نقص دارند، برای جبران این نقیصه به تجمل گرایی دامن می زنند. با نگاهی به اطرافیان خود می توانید دریابید که چه کسانی به تجمل گرایی بیش از دیگران بها می دهند. اینان کسانی هستند که از عقده حقارت رنج می برند و برای جبران آن، با نمایشی از بزرگی دروغین از طریق تجمل گرایی می کوشند، حقارت خویش را بپوشانند و خود را بزرگ جلوه دهند. به عقیده برخی روانشناسان، تجمل گرایی نوعی مکانیزم دفاعی جهت جبران عقده حقارت است. افراط در پوشیدن لباس با مدل ها و رنگ های متنوع کاشف از عقده حقارتی است که در این دسته از افراد مشاهده می شود. بزرگ نمایی از خود برای جبران احساس حقارت و کوچکی، موجب می شود تا خود را بفریبند. این گونه است که تفاخر را از طریق اسراف، تبذیر، ریخت و پاش و تجمل گرایی نشان می دهند تا به قول خودشان، دیگران بزرگی ایشان را ببینند.

فقر فرهنگی

برخی دیگر گرفتار فقر فرهنگی هستند به دنبال تجملات می روند، زیرا گمان می کنند که کمال در تجمل گرایی و مصرف بی رویه و ریخت و پاش است. الگوهای فرهنگی آنان کسانی هستند که اهل اتراف و اسراف هستند. آنها با پیروزی از این دست افراد، تجمل گرایی را دامن می زنند. خداوند در آیات ۱ تا ۵ سوره تکاثر، جهالت و فقر فرهنگی را عامل اصلی برتر نمایی از طریق تجمل گرایی و تکاثر و دیگر رفتارهای نابهنجار می داند. این افراد می کوشند تا گوی سبقت را در رقابت ناسالم تجمل گرایی از دیگران بربایند. به این معنا که اگر دیگران مجلس صد نفره برپا کردند، اینان مجلس سیصد تا پانصد نفری برپا می دارند. بر همین اساس این افراد همواره از چشمگیر بودن، حال گیری، کلاس گذاری و عباراتی از این دست در انجام کارهایشان بهره می گیرند و می گویند، کاری کردیم که چشم همه را پر کرد یا تا کور شود هر آن که نتواند دید.

در حقیقت گروهی از مردم به تقلید از دیگران مهم خودشان به تجمل گرایی رو می آورند، اینان می خواهند تا همانند کسانی جلوه کنند که الگوها و اسوه های آنان در زندگی هستند. بسیاری از مردم الگوهای خود را از رهبران جامعه خویش می گیرند. بنابراین، نوع رفتارهای دیگران مهم و رهبران جامعه تاثیر بسیاری در تجمل گرایی و یا عدم آن دارد.

حاکم جامعه باید از بعضی کارهای مشروع که به ظاهر کارهایی در سطح تجمل گرایی، دنیادوستی، لذت گرایی، حب جاه و مقام و مانند آن خوانده می شود، پرهیز کند؛ زیرا رفتار، کردار، طرز تفکر و زندگی او به خاطر موقعیت خاصی که در جامعه دارد، در نظر عموم به منزله معیاری برای خوبی و بدی رفتار به شمار می آید. به همین سبب، مردم از نوع خوراک، پوشاک، مسکن، اتومبیل و دیگر ظواهر زندگی او الگو می گیرند. در صورت بهره مندی او از زندگی اشرافی، مردم نیز ناخودآگاه به تجمل گرایی بیش از حد تشویق خواهند شد که این خود، یکی از راه های شکل گیری اخلاق پست و اندیشه های بی ارزش در جامعه است. در صورت آلوده شدن کارگزاران کشور به تجمل گرایی و زندگی مرفه، مردم نیز براساس فرمایش حضرت علی(ع) که: «الناس بامرائهم اشبه منهم بابائهم؛ شباهت مردم به زمامدارانشان بیشتر از شباهت آنان به پدرانشان است.» گرفتار روحیه تجمل گرایی، دنیاطلبی و رفاه زدگی می شوند که این ریشه بسیاری از انحراف ها و ناهنجاری های فردی و اجتماعی است.

تجمل گرایی، آفت اقتصاد سالم

همان گونه که تجمل گرایی به اقتصاد سالم خانواده آسیب وارد می سازد و بخش عظیمی از ثروت به جای مصرف درست دنیوی و اخروی، صرف تجمل گرایی می شود، همچنین آسیب جدی به اقتصاد و جریان سالم آن وارد می سازد؛ زیرا منابع اقتصادی و تولید را به سمت و سویی دیگر سوق می دهد که به جای شکوفایی اقتصادی و قوام جامعه، موجب بحران اقتصادی در بلندمدت می شود.

به عنوان نمونه تجمل گرایی در بهره گیری از وسایل آرایشی از سوی مردان و زنان موجب می شود که هم بخش بزرگی از ثروت و درآمد خانوار صرف هزینه های بیهوده و نادرست گردد و هم اینکه سمت و سوی تولید و سرمایه گذاری به سوی ساخت و تولید وسایل آرایش کشیده شود. نتیجه آن خواهد بود که ثروت جامعه در جایی هزینه و سرمایه گذاری شود که قوام اقتصادی جامعه نیست و تامین کننده امنیت غذایی و آسایش جامعه نخواهد بود.

تجمل گرایی، آفت صرفه جویی نیز می باشد. کسانی که در دام تجمل گرایی می افتند از صرفه جویی غافل می شوند و ثروت و سرمایه بلکه تولید جامعه را به تباهی می کشانند. بسیاری از مشکلات جوامع انسانی به سبب خروج از اعتدال و گرایش به اسراف، تبذیر (ریخت و پاش) و رفاه زدگی است. از این رو مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای درباره فرهنگ صرفه جویی به عنوان عامل اصلی در اقتصاد سالم تاکید می کند و می فرماید: «لازم است به عنوان یک سیاست، ما مسئله صرفه جویی را در خطوط اساسی برنامه ریزی هایمان در سطوح مختلف اعمال کنیم. مردم عزیزمان توجه داشته باشند که صرفه جوئی به معنای مصرف نکردن نیست؛ صرفه جویی به معنای درست مصرف کردن، بجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است.

اسراف در اموال و در اقتصاد این است که انسان مال را مصرف کند، بدون اینکه این مصرف اثر و کارایی داشته باشد. مصرف بیهوده و مصرف هرز، در حقیقت هدر دادن مال است. جامعه ما باید این مطلب را به عنوان یک شعار همیشگی در مقابل داشته باشد؛ چون وضع جامعه ما از لحاظ مصرف، وضع خوبی نیست. ما باید اعتراف کنیم به این مسئله. عادت های ما، سنت های ما، روش های غلطی که از این و آن یاد گرفته ایم، ما را سوق داده است به زیاده روی در مصرف به نحو اسراف. یک نسبتی باید در جامعه میان تولید و مصرف وجود داشته باشد؛ یک نسبت شایسته ای به سود تولید؛ یعنی تولید جامعه همیشه باید بر مصرف جامعه افزایش داشته باشد. جامعه از تولید موجود کشور استفاده کند؛ آنچه که زیادی هست، صرف اعتلای کشور شود. امروز در کشور ما این جوری نیست. مصرف ما به نسبت، از تولیدمان بیشتر است؛ این، کشور را به عقب می رساند؛ این، ضررهای مهم اقتصادی بر ما وارد می کند؛ جامعه دچار مشکلات اقتصادی می شود. در آیات شریفه قرآن بارها راجع به پرهیز از اسراف در امور اقتصادی تاکید شده، این به خاطر همین است.

اسراف، هم لطمه اقتصادی می زند، هم لطمه فرهنگی می زند. وقتی جامعه ای دچار بیماری اسراف شد، از لحاظ فرهنگی هم بر روی او تاثیرهای منفی می گذارد. بنابراین مسئله صرفه جویی و اجتناب از اسراف، فقط یک مسئله اقتصادی نیست؛ هم اقتصادی است، هم اجتماعی است، هم فرهنگی است و آینده کشور را تهدید می کند.» (سخنان رهبری درفروردین ۸۸ مشهد مقدس)

بنابراین، برای دست یابی به یک اقتصاد سالم و شکوفا نیازمند آن هستیم که درست مصرف کردن را بیاموزیم و از تجمل گرایی به عنوان مصداقی از مصرف بی رویه و ضداقتصادی و از مصادیق اسراف و تبذیر پرهیز کنیم.