به گزارش خبرنگار صدای حوزه، نشست معرفی و نقد کتاب «فلسفه فقه سیاسی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای» نوشته حجت الاسلام سید سجاد ایزدهی با حضور حجت الاسلام مهاجرنیا، حجت الاسلام صلح میرزایی و حجت الاسلام نعیمیان به عنوان ناقد و ارائه حجت الاسلام ایزدهی مؤلف کتاب و مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار گردید.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام ایزدهی به تشریح پیش زمینه ای در خصوص کتاب «فلسفه فقه سیاسی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای» پرداخت و گفت: سالهای ۸۳ و یا ۸۴ بود که در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه حجت الاسلام مهاجرنیا مشغول گردآوری فیش‌هایی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب در خصوص سیاست بود و در آنجا با حجم وسیعی از مواضع ایشان در خصوص فقه سیاسی آشناتر شدم.
وی ادامه داد: عمده آن فیش‌ها ناظر به حوزه فقه بود تا فقه سیاسی، مباحث و موضوعات مطرح شده در فیش‌ها از آن زمان در ذهن من نقش بسته است؛ در طول سالیان گذشته شاید بیش از ۱۲ مقاله در همین حوزه نوشته و منتشر کرده‌ام که ناظر به فضای کلی دیدگاههای رهبر معظم انقلاب است.
کتاب نگاه درجه دو به فقه سیاسی دارد
حجت الاسلام ایزدهی خاطرنشان کرد: پس از مدتها بررسی در خصوص اینکه چگونه مباحث را به رشته نگارش درآوریم که مشتمل بر بخش‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفت، نظیر اینکه نگاه درجه دو به فقه سیاسی، نگاه درجه یک به فقه سیاسی و مسائل مربوطه و اینکه بخش زیادی از مباحث باقی می‌ماند و مسائل مختلف دیگر همه بررسی شد.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه پس از بررسی‌ها به نگارش کتاب در حالت نگاه درجه دو به فلسفه فقه رسیدیم، اظهار کرد: نوع نگاه به مسأله هم به صورت محدود و واژگانی و موظفی پژوهشگاه بوده است و البته زوایا و حجم مباحث بسیار گسترده تر و زیادتر است.
وی در ادامه افزود: هرچه در سالیان گذشته مباحث فقه سیاسی داشته‌ایم و عمدتا در حوزه مسائلی نظیر ولایت فقیه و حکومت و مصلحت و مشورت بوده است نواقصی هم داشته است، ظاهرا عمده مباحث در خصوص فقه و فقه سیاسی و حوزه اختیارات و وظایف و تعیین تکلیف اینها مشخص نشده است.
نظام فکری رهبری یک نظام رو به جلو و مفصل است
حجت الاسلام ایزدهی با اشاره به ژرفای نظام فکری و ذهنی رهبر معظم انقلاب در حوزه فقه سیاسی، تصریح کرد: نظام فکری رهبری در این عرصه یک نظام فکری رو به جلو است و عملا فقهی که مرحوم امام خمینی راه آن را در عرصه‌های مختلف باز کرد، اجمالی است که در بیانات رهبر انقلاب به تفصیل درآمده و برای آن نقشه راه و ادبیات راوی رو به جلو عطا شده است.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: در بسیاری از مجامعی که فقه سیاسی را تدریس میکنند عمدتا درسی هم در فلسفه فقه سیاسی دارند اما متنی وجود نداشت و هرکسی با ظن و گمانی موضوع را مورد بحث قرار می‌داد.
وی ادامه داد: خلأ موجود برای تدریس و پیاده سازی نظام فکری و مجموع نیازهای که وجود داشت موجب شد تا این کتاب به نگارش درآید و البته اگر امروز بود شاید تغییراتی در نوع نگاه کتاب لحاظ می‌کردم چرا که اتمام کتاب در حدود ۳ سال گذشته بوده است.
حجت الاسلام ایزدهی به نگاه جامع و قابل قبول در حد یک پژوهش قابل انتشار در کتاب خود اشاره کرد و گفت: تلاش شده نگاه درجه دو به یک دانشی به نام فقه سیاسی یا به تعبیری فقه سیاست را داشته باشد و مسائل مختلف آن نظیر تاریخچه، گستره، قلمرو، غایات و مابقی مسائل را مورد بررسی قرار بدهد.
موضوع هر بخش کتاب ظرفیت یک تحقیق مفصل را دارد
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه افزود: بخش اول کتاب مربوط به مفاهیم و کلیات و آنچه حوزه فقه سیاسی را دربر می‌گیرد، بخش دوم بیشتر در خصوص مباحث ماهوی این دانش و بخش سوم مربوط به عوامل ناکامی و راهکارهای تحول است.
وی ادامه داد: هر بخش ظرفیت یک تحقیق مستقل را دارد و می‌شود یک بحث مستوفایی را حتی با دیدگاه رهبر معظم انقلاب نوشت. در بحث مفاهیم طبیعتا باید بین فقه حکومتی، فقه الحکومه و فقه سیاسی تفاوت قائل شد. فقه سیاسی بخشی از فقه که متصدی امور حوزه سیاست می‌شود، فقه حکومتی فقهی است که مسأله آن حکمرانی و نظام اداره جامعه است و فقه الحکومه به موضوع سیاست می‌پردازد.
حجت الاسلام ایزدهی فقه سیاسی را امری قدیمی و دارای تراث در گذشته دانست و تصریح کرد: فقه سیاسی مولود زمان حال نیست. هر زمان اقتدار فقها زیاد بوده و از نظر اجتماعی بسط ید داشته‌اند فقه سیاسی هم رواج داشته است و هرزمان این بسط ید نبوده است طبیعتا فقه سیاسی نیز محدود بوده است.
قلمرو فقه سیاسی باید تبیین بشود
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه اظهار کرد: در حوزه قلمرو باید مشخص کنیم فقه سیاسی آیا فردی، اجتماعی یا حکومتی است یا هر سه را دربرمی‌گیرد می‌شود، همانطور که زمانی حکومت نبوده است اما فقه سیاسی متعلق خود یعنی افراد را داشته است.
وی در ادامه عنوان کرد: بحثی در خصوص کارآمدی و نمود فقه سیاسی در جامعه مطرح است، یعنی اگر در جامعه مؤثر نباشد این فقه در کتاب چه کارایی دارد، آیا فقه سیاسی قابلیت تبدیل به نظام اداره جامعه و قانون دارد یا خیر؟ به همین اندازه قلمرو فقه سیاسی از حداقل به حداکثر توسعه پیدا می‌کند و منعی ندارد مگر اینکه ذیل فقه و در حوزه اجتهاد قرار نگیرد.
حجت الاسلام ایزدهی ادامه داد: نکته‌ای که در حوزه منابع رهبر معظم انقلاب مطرح میکنند این است که در حوزه فقه سیاسی اولیت و اولویتی برای برخی منابع وجود دارد یا خیر؟ اولا اینکه در بحث توسعه منابع ایشان می‌فرمایند ما خیلی از قرآن استفاده نکرده ایم و مرسوم هم نبوده است در حوزه فقهی مستقیما قرآن را دخیل کنیم، حوزه عقلانیت هم به همین صورت است اما در حوزه مدیریت و توسعه منابع این دو منبع بسیار کارآمد است.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: بحث غایت موضوع مهمی است که غرض ما از رفتن به سراغ فقه سیاسی باید به خوبی مشخص شود و غایات حداکثری در کتاب برای فقه سیاسی فرض شده است و وظایف فقه نیز ترسیم شده و در کتاب به آن توجه شده است.
کارآمدی فقه ما ذاتی است اما ناظر به زمان کنونی ناکارآمد است
وی در ادامه با اشاره به مسأله روش به عنوان پربسامدترین موضوع در حوزه فقه سیاسی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، اظهار کرد: در حوزه روش رهبر معظم انقلاب خیلی توجه ویژه داشته‌اند، یک روش منضبط و کارآمد و رو به جلو در نظر ایشان وجود دارد و البته در کتاب مسأله روش به صورت مفصل مورد بررسی قرار نگرفته است.
حجت الاسلام ایزدهی با بیان اینکه امروزه عملا فقه ما ناکارآمد است، تصریح کرد: در طول تاریخ فقه ما کارآمد و فرزند زمانه خود بوده و نسبت به نیازها و پرسش‌ها پاسخگو بوده است اما امروز با این مهم فاصله داریم، این ناکارآمدی ناظر به روزآمدی فقه است و ذاتی نیست. فقها در این زمینه نه تنها تقصیر بلکه قصور هم نداشتند چون فقه ناظر به زمانه خود را نوشتند و امروز ما هستیم که باید عامل تحول فقه و روزآمدی آن باشیم.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بر نیاز جامعه و حاکمیت به فقه حکومتی و فقه های تخصصی و فقه مضاف تأکید کرد و گفت: عملا در حوزه فلسفه فقه سیاسی کاری انجام نشده بود، در نوع خود این کار نگاه نوعی دارد و متأسفانه هنوز هم نو محسوب می‌شود و امیدوار هستیم در این زمینه شاهد نوآوری و روزآمدی باشیم.
حجت الاسلام مهاجرنیا: روش تحلیل کتاب ابهام جدی دارد
در ادامه این نشست حجت الاسلام محسن مهاجرنیا استاد و پژوهشگر حوزه فقه سیاسی، به عنوان نخستین ناقد به تبیین دیدگاههای خود به کتاب «فلسفه فقه سیاسی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای» پرداخت و گفت: این کتاب کار بسیار نویی محسوب می‌شود، یعنی اصلا چنین کتابی تا کنون نداشته‌ایم، رویکرد فلسفه مضاف به فقه اصولا چندان جدی نبوده و بسیار کم دیده شده است.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: اصل این کتاب در خصوص فلسفه مضاف و فلسفه فقه سیاسی است. باید مشخص بشود که این کتاب یک کتاب فلسفی است یا فقیهانه است، اولین سؤال در این خصوص است که رویکرد کتاب فیلسوفانه یا فقیهانه است و مخاطب با چه نوع محتوایی مواجه خواهد شد.
استاد حوزه و دانشگاه در ادامه افزود: در فلسفه مضاف اگر نگاه کنیم فقه سیاسی را باید یک دانش منظم مستقل دیسیپلین داری بدانیم یا اینکه صرفا یک شاخه‌ای یا گرایشی یا بخشی از ابواب فقه آن را تلقی کنیم. در فلسفه مضاف اگر فلسفه مضاف به علم بشود یک معنا دارد و اگر به غیر علم اضافه بشود معنای دیگری خواهد داشت.
حجت الاسلام مهاجرنیا با بیان اینکه اگر فقه سیاسی اضافه به علم شود تبدیل به یک علم درجه دو خواهد شد، اظهار کرد: اگر نگاه ما فلسفی باشد موضوع فقه سیاسی موضوع مطالعه نخواهد بود بلکه خود فقه سیاسی به عنوان یک بخشی از فقه مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.
فلسفه مضاف مهمتر از فلسفه است
وی ادامه داد: اما اگر فقه سیاسی را یک علم مستقل بدانیم، دیگر فلسفه فقه سیاسی تبدیل به دانش درجه یک خواهد شد، یعنی موضوع مطالعه ما مسائل فقه سیاسی خواهد بود نه خود فقه سیاسی. از مجموع تعاریف نویسنده کتاب مشخص می‌شود که فقه سیاسی را یک علم به معنای خاص ندیده است ولی اگر علم به معنای خاص نیست نمی‌توان گفت فقه سیاسی علم درجه دو است چرا که موضوع را دانش به معنای اعم در نظر گرفته است.
استاد و پژوهشگر فقه سیاسی با اشاره به اینکه باید یک فصل از کتاب «فلسفه فقه سیاسی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای» به معرفت شناسی فلسفه مضاف اختصاص پیدا می‌کرد، تصریح کرد: فلسفه مضاف امروز از خود فلسفه برای ما مهمتر است چرا که فلسفه مطلق خیلی ثمره زندگی اجتماعی ندارد اما فلسفه‌های مضاف دقیقا مناسب با همه شئون و مسائل زندگی اجتماعی است.
حجت الاسلام مهاجرنیا روش فلسفه علم را روش توصیفی قلمداد کرد و گفت: در فلسفه علم شخص پدیده را تحلیل نخواهد کرد بلکه گزارش می دهد و توصیف می‌کند، در فلسفه علم کسی توقع تحلیل ندارد بلکه صرفا اخبار از واقع در نظر است و قرار نیست تحلیلی صورت بگیرد و در این زمینه اجماع وجود دارد، البته برخی معتقد هستند بعد از گزارش و توصیف امکان نقد و تحلیل وجود دارد.
روش کتاب با فلسفه مضاف همخوانی ندارد
وی در ادامه افزود: در کتاب «فلسفه فقه سیاسی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای» نویسنده اصل را بر توصیف قرار نداده است بلکه مستقیم به سراغ تحلیل رفته و به لحاظ روشی این روش با این نوع مطالعه ناسازگار است چرا که روش فلسفه مضاف با تحلیل محتوا ناسازگار است.
استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: اگر فرض کنیم روش تحلیل است باید در نظر گرفته شود روش عقلی است یا نقلی خواهد بود، در متن تصریح کرده است روش نقلی خواهد بود، بنابراین ما اینجا تحلیل محتوا که استنباط حوزوی و فقهی یا همان نقلی است یا عقلی خواهد بود را باید در نظر بگیریم و ببینیم آیا همخوانی با فلسفه مضاف دارد؟ فلسفه مضاف روش تحلیل عقلی را نیاز دارد و ابهام جدی در این زمینه در کتاب وجود دارد.
حجت الاسلام مهاجرنیا با بیان اینکه ما نباید در تبیین دیدگاههای امام خمینی و رهبر معظم انقلاب حب و بغض شخصی را دخیل بدانیم، اظهار کرد: کسانی که استقلال و بسندگی متن را به عنوان تمام محتوا کتاب و تحلیل نگاه میکنند و به دیگر زمینه‌ها توجه ندارند و دنبال قصد مؤلف هم نیستند و تلاش میکنند متون را باهم سازگار و یک تحلیل محتوا داشته باشند با مشکلاتی مواجه خواهند شد.
وی ادامه داد: بنابر دیدگاه اسکینر این افراد چند مشکل خواهند داشت، اولین مشکل این است که تلاش میکنند نظریه سازی کنند، دومین اشکال این است که انسجام بخشی توهمی پیش خواهد آمد. مجموعه سخنرانی‌های رهبری شأن نزول و مناسبت متفاوتی داشته است، اینکه ما عبارتی را در کنار عبارت‌های دیگر قرار بدهیم و به یک نظم و انسجامی برسیم مشکلی است که افرادی که صرفا با متن سروکار داشته باشند گرفتار آن خواهند شد مخصوصا اگر حب و بغض هم وجود داشته باشد.
حجت الاسلام نعیمیان: کتاب در روش شناسی و موضوع شناسی دارای ضعف است
حجت الاسلام ذبیح الله نعیمیان عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشه سیاسی اسلام، دومین ناقدی بود که به نقد کتاب «فلسفه فقه سیاسی از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای» پرداخت و با بیان اینکه مؤلف میان فقه حکومت و فقه حکومتی تفاوت قائل شده است اما وقت نوبت به فقه سیاسی رسیده این دیدگاه را رها کرده است، گفت: اگر دانشی به اسم فقه داشته باشیم، فلسفه علم این اقتضا را دارد که در مورد علم فقه هم یک فلسفه با همه رویکردهای آن داشته باشیم.
وی در ادامه افزود: اگر دانشی به نام فقه داریم باید هر بخش آن هم یک بخش فلسفی داشته باشد؟ آیا بخاطر اینکه ما فلسفه فقه نداریم و ضعیف برگزار شده ناچار هستیم فلسفه سیاست را بگوییم یا علت در این است که می‌خواهیم به لحاظ اهمیتی که دارد این بخش را پررنگ کنیم و یک فلسفه جدیدی تأسیس کنیم باید منطق آن را شفاف کنیم تا دیگران به دنبال پررنگ کردن دیگر بخش‌ها نروند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشه سیاسی اسلام باید با بیان اینکه باید در کتاب توضیح داده می‌شد قرار است در همان فضایی که فقه حکومتی بحث می‌شود قرار است فقه سیاسی مورد بحث قرار بگیرد یا در بستر دیگری، تصریح کرد: باید بسیاری از مباحث تکراری توجیه بشود؛ موضوعی داریم به عنوان دانش فقه که اجزای مخصوص به خود را دارد و آیا قرار است همه رؤس ثمانیه را در همه بخش‌ها مورد بحث قرار بدهد یا خیر و باید دیدگاه نسبت به این موضوع مشخص بشود.
از انسجام توهمی بخشی و نظریه سازی باید پرهیز کرد
حجت الاسلام نعیمیان با بیان اینکه باید منطق گزینش ما در مباحث مختلف روشن باشد، خاطرنشان کرد: باید ترکیب شفافی داشته باشیم و ارائه بحث ما شفاف باشد، یعنی در تحلیل اجزا و در هیأت تألیفی و بحث زمینه شناسی باید عملکرد ما مشخص باشد. باید از نظریه سازی و انسجام بخشی توهمی پرهیز کنیم.
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: باید یک منطقی در دیدگاه ما باشد، نسبت دیدگاهها با فقه حکومتی باید به درستی مشخص باشد، می‌شود بگوییم یک فقه غیرحکومتی داریم یک فقه حکومتی و هرکدام قابل سطح بندی است. کسی قائل به اختیارات گسترده نباشد فقه او غیرحکومتی است اما اگر خواست فقه او حکومتی باشد باید قائل به اختیارات گسترده باشد و همه چیز در فقه تجمیع شده باشد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشه سیاسی اسلام با اشاره به اینکه در کتاب فقه حکومتی در حد یک اشاراتی دیده شده است، اظهار کرد: رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند فرد به عنوان عضوی از حکومت است، این البته فرد است اما یک قیدی دارد، این موضوع جایگاه فرد را در فقه مشخص می‌کند.
ضعف کتاب در روش شناسی و موضوع شناسی
حجت الاسلام نعیمیان به ابهامات موجود در کتاب در زمینه هایی نظیر نسبت فقه سیاسی و فقه حکومتی، مفهوم سیاست، پیشاعلم یا پساعلم بودن تعاریف اشاره کرد و گفت: باید نوع نگاه کتاب به اصول فقه مشخص می‌شد، در بحث روش شناسی و موضوع شناسی و مراحل مختلف آن کتاب دارای ضعف است و باید این مسائل مشخص بشود.
وی در ادامه با بیان اینکه مبانی فقه سیاسی در فلسفه علم کمتر دیده شده است، افزود: بحث دانش و نظام آموزشی و اینکه کلمه گرایش در خصوص فقه سیاسی زیاد مطرح شده است به نظر می‌آید صحیح نباشد، تعبیر گراش در این فضا جا ندارد چرا که ما با نظام دانش مواجه هستیم و نه نظام آموزشی، همچنین در زمینه روش شناسی باید روش فهم نظام فکری رهبر معظم انقلاب باید در نظر گرفته می‌شد.
حجت الاسلام صلح میرزایی: باید نظام ارزیابی فلسفه فقه پدید آید
حجت الاسلام سعید صلح میرزایی مسؤول انتشارات انقلاب اسلامی دفتر قم، با بیان اینکه کتاب بسیار بی طرفانه نوشته شده است، گفت: بخشی از معرفی علمی رهبر معظم انقلاب در این کتاب صورت گرفته است. این کتاب ظاهرا به محتوای تا سال ۹۲ توجه داشته است و تا جایی که دیدم دیدگاههای رهبری تا سال ۹۲ در نظر گرفته شده است.
وی در ادامه افزود: احساس می‌کنم نحوه مراجعه به بیانات رهبر معظم انقلاب به درستی جستجو نشده و باید یک جستجو جامعی نسبت به دیدگاههای ایشان صورت می گرفت، تفاوت دیدگاههای رهبر معظم انقلاب با دیگر مراجع بر این است که دیدگاه مراجع در کتب فقهی ایشان تنها در دسترس است اما رهبر معظم انقلاب نسبت به دیدگاه خود بیان دارند.
به متون پایه در کتاب توجه نشده است
حجت الاسلام صلح میرزایی خاطرنشان کرد: رهبر معظم انقلاب نسبت به مخاطب خود ارزش قائل هستند و مخاطب خود را فرهیخته می‌دانند و برای همین مباحثی را پیرامون دیدگاههای خود بیان میکنند؛ یکی از راه‌های مهم برای جمع آوری دیدگاهها استفاده از متون پایه است که در بخشی از کتاب به این مسأله توجه نشده است.
مسؤول انتشارات انقلاب اسلامی دفتر قم با بیان اینکه کتاب خیلی ایرانی نوشته شده و دیدگاه جهانی رهبر معظم انقلاب در نظر گرفته نشده است، اظهار کرد: رهبر معظم انقلاب بشدت بر مبانی تأکید دارند و افق دید جهانی و مبانی رهبر معظم انقلاب در کتاب غایب است.
وی ادامه داد: علت اضافه شدن بخش آخر کتاب را به درستی متوجه نمی‌شوم، شاید دغدغه‌هایی داشته اید که به این بخش پرداخته‌اید اما نسبت آن با کتاب به درستی شخص نیست. در صفحه ۹۶ مکتب امام خمینی با آیت الله بروجردی را با یک رویکرد می‌دانید و بعد اشاره می‌کنید که مکتب سیاسی امام خمینی در ۴ سال آخر شکل گرفته است، چگونه ممکن است یک مکتبی در این مدت زمان شکل بگیرد؟
حجت الاسلام صلح میرزایی با اشاره به اینکه نمودار قلمرو فقه و فقه حکومتی به درستی تبیین نشده است، تصریح کرد: نویسنده در صفحه ۱۴۹ به دنبال رجال مشترکی می‌گردد که روایات اهل سنت را وارد شیعه بکند در حالی که چنین موضوعی ممکن نیست و چندان شدنی هم نخواهد بود.
مسؤول انتشارات انقلاب اسلامی دفتر قم خاطرنشان کرد: در مورد فلسفه هرفقهی می‌خواهیم بحث کنیم همانطور که غرب هر پاسخی را برای حل مسائل اجتماعی پیدا میکنند یک نظام ارزیابی ایجاد میکنند، ما هم باید این نظام ارزیابی را داشته باشیم و مکانیزم تجربه باید در دیدگاهها و نوشته‌های شما در نظر گرفته می‌شد.
