به گزارش صدای حوزه، کرونا این ویروس چند گرمی با قدرت فراوانش سالی را رقم زد که در تاریخ ماندگار شود؛ سالی که همه با ماسک و الکل، بدون سفر به رعایت پروتکل‌های بهداشتی پرداختند، اما تاثیراتی هم بر مشاغل فرهنگی و اصناف تجاری داشت.
شیوع کرونا و آغاز تعطیلی کتابفروشی‌ها و اصناف
خانه‌نشینی، تعطیلی‌های موقت، کاهش تردد، برگزار نشدن بسیاری از برنامه‌های فصلی و سالانه و… ثمره خوش‌نشینی کووید ۱۹ بود. این بیماری در جایی و ماهی از سال شدت گرفت و حتی کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها را تعطیل کرد و در زمانی دیگر محدودیت‌های کوتاه‌تر ایجاد کرد.
هرچند شاید کمتر کسی فکر می‌کرد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تسلیم این ویروس به اصطلاح کوچک شود، اما نه در ایران بلکه همه دنیا در برابر شیوع بیماری و ویروس به دست و پا افتادند. در ایران نیز نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت ماه برگزار نشد و حال نشر روز به روز به وخامت افتاد، ولی مسئولان کمی از جای‌گیر شدن این ویروس که گذشت در پی جلساتی به فکر تسهیلات افتادند؛ از وام‌های کم بهره تا طرح‌هایی برای بخش‌های فرهنگی در تمام سطوح.
سیر نزولی تیراژ کتاب
مدام خبر کم شدن تیراژ کتاب‌ها به گوش می‌رسید. از سویی نمایشگاه کتاب در مصلای امام خمینی برگزار نشد و از سمتی کمبود نقدینگی و کمی انتشار عناوین، حکایتی عجیب را رقم می‌زد. وقتی در فرودین کتابی منتشر نشد و در اردیبهشت نمایشگاه برگزار نشد، پس از آن آمار خانه کتاب گواه این بود که در اردیبهشت امسال شاهد افزایش ۹ درصدی در انتشار تعداد عناوین نسبت به اردیبهشت سال گذشته هستیم که می‌توان گفت این ۹ درصد، جبران عدم انتشار کتاب در فروردین ماه است. در اردیبهشت‌ماه سال ۹۹ نیز هشت هزار و ۱۲۳ عنوان کتاب چاپ شد.
خردادی بهتر از فروردین و اردیبهشت
خرداد اما شرایط بهتر شد. ۷ هزار و ۴۳۲ عنوان منتشر شد که از این میان پنج هزار و ۲۶۳ عنوان کتاب تالیف و ۲ هزار و ۱۶۹ عنوان تجدید چاپ بوده است. چهار هزار و ۵۱۲ عنوان از کتاب‌های خرداد چاپ اول و ۲ هزار و ۹۳۵ عنوان نیز چاپ مجدد بوده است. تیرماه هم دو هزار و ۲۴۰ عنوان کتاب منتشر شد.
در تیرماه سال قبل دو هزار و ۲۴۰ عنوان کتاب منتشر شد که از این تعداد ۱۵۳۳ عنوان تألیف و ۷۰۷ عنوان ترجمه بوده است. همچنین هزار و ۴۳۸ عنوان چاپ اول و ۸۰۲ عنوان نیز چاپ مجدد بوده است.
شمارگان کتاب‌های منتشر شده نیز نشان از ضعف در بدنه نشر دارد؛ زیرا تنها دو میلیون و ۴۳۸ هزار و ۱۶۷ نسخه کتاب در تیرماه منتشر شده است که بعضی کتاب‌ها حتی با شمارگانی کمتر از ۱۰۰ نسخه منتشر شده‌اند.
ناشران کودک و نوجوان نیز در این ماه ۲۹۶ عنوان کتاب چاپ کرده‌اند که از این میان ۱۶۱ عنوان تألیف و ۱۳۶ عنوان ترجمه بوده است. ۱۸۱ عنوان کتاب‌های کودک نیز تجدید چاپ و ۱۱۵ عنوان چاپ اول بوده است.
آمارها در مرداد چگونه بود؟
۲ هزار و ۲۸۶ عنوان کتاب تألیفی و هزار و ۱۱۶ عنوان کتاب ترجمه در مرداد ماه ۹۹ منتشر شد. در این میان ۲ هزار و ۷۶ عنوان کتاب چاپ اولی و هزار و ۳۲۶ عنوان تجدید چاپ بودند. این مسئله نشان می‌دهد، بیشتر کتاب‌های منتشر شده تألیفی و چاپ اولی هستند و تعداد کمتری از کتاب‌های منتشر شده در زمره کتاب‌های ترجمه و تجدید چاپ قرار می‌گیرد.
نگاهی ساده به کتاب‌های منتشر شده در برخی انتشاراتی‌های باسابقه نشان می‌دهد، مولفان مشهور این انتشاراتی‌ها در سال ۹۹ کتابی منتشر نکرده‌اند و بیشتر کسانی که کتاب منتشر کردند یا در دسته افراد گمنام در حوزه خودشان یا کتاب اولی قرار می‌گیرند.
کم کم به پاییز می‌رسیم. پاییز با هفته کتاب و راه اندازی سامانه حمایتی تحفه و طرح‌های فصلی بار دیگر کمی گرما به ۶ ماهه دوم سال بخشید؛ از سویی هم خبرهایی مبنی بر برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب در کشور منتشر می‌شد که این خبر واکنش‌های بسیاری را در پی داشت.
دسته‌ای از ناشران و کتابفروشان نگران چگونگی برگزاری بودند و از سویی مسئولان برگزارکننده در تلاش برای زیرساخت مناسب؛ چرا که نمی‌دانیم کرونا چند سال ماندگار خواهد بود. پس متولیان وزارت ارشاد تلاش کردند نخستین گام را محکم و مطمئن بردارند تا آنچه تحت عنوان پایلوت نمایشگاه در نظر گرفته می‌شود تا سال‌ها ماندگار باشد.
مخالفت ناشران سنتی با نمایشگاه مجازی
ناشران سنتی در مقابل برپایی نمایشگاه مجازی مقاومت و مخالفت می‌کردند؛ چرا که برخی از آنها سنتی فعالیت را ادامه می‌دهند و ورود به عرصه جدید در فضای مجازی کمی برایشان نگران‌کننده بود. به مرور که کلیپ نحوه آماده‌سازی و پوسترهای آموزشی رسید و اتحادیه ناشران هم در کنار ارشاد به تشریح چگونگی این پروژه ملی کمک کرد، موضع ناشران سنتی را هم نرم و آنان را با برگزارکنندگان نمایشگاه مجازی همراه کرد.
با اعلام موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، طرح پاییزه کتاب ۹۹ که همزمان با بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران آغاز شده بود به مدت هفت روز با مشارکت و استقبال ۸۱۶ کتابفروشی فعال از ۳۱ استان کشور به پایان رسید. تعداد کتابفروشی‌های این دوره در مقایسه با طرح پاییزه کتاب سال گذشته که به مدت ۱۳ روز در ۵۸۵ کتابفروشی برگزار شد، رشد ۳۹ درصدی را نشان می‌داد. در این دوره از کل کتابفروشی‌های متقاضی طرح پاییزه کتاب ۹۹، ۱۲۸ کتابفروشی از تهران و ۶۸۸ کتابفروشی از سایر استان‌ها در طرح مشارکت داشتند که در مقایسه با طرح مشابه سال گذشته افزایش ۴۱ درصدی و ۳۲ درصدی را تجربه کرده است.
اما کرونا، زمستانی متفاوت را رقم زد و در ماه بهمن ۷ هزار و ۵۸۹ عنوان کتاب به عنوان اثر چاپ شده ثبت شد که از این میان پنج هزار و ۶۰۴ عنوان تالیف و هزار و ۹۷۹ عنوان ترجمه بوده است. شمار کتاب‌های چاپ اول منتشر شده در بهمن ماه چهار هزار و ۶۸۹ عنوان و شمار تجدید چاپی‌ها دو هزار و ۹۸۳ عنوان بوده است. متوسط شمارگان کتاب در بهمن ماه نیز حدود هزار و ۳۰۰ نسخه بوده است.
اگرچه در سال ۹۹ با وجود محدودیت‌های ناشی از کرونا نمی‌توان چندان خرده‌ای بر کاستی‌های روند انتشار کتاب گرفت، اما نشر کودک و نوجوان در مقایسه با سایر گروه‌ها چندان مطلوب نیست.
در حوزه کودک و نوجوان کودک و نوجوان در بهمن‌ماه تنها ۸۲۶ عنوان کتاب منتشر شده که از این تعداد ۴۱۲ عنوان تالیف و ۴۱۴ عنوان ترجمه بوده‌اند و متاسفانه غلبه انتشار کتاب‌های ترجمه بر تألیف در این حوزه همچنان مشهود است.
بازهم چاپ اول عقب ماند
از سوی دیگر نکته‌ای که باز هم بر وضعیت نامطلوب نشر کودک و نوجوان صحه می‌گذارد، غلبه شمار تجدید چاپی‌ها به چاپ اولی‌هاست. شمار کتاب‌های تجدید چاپ در حوزه کودک و نوجوان ۵۳۱ عنوان و چاپ اولی‌ها ۲۹۵ عنوان بوده است.
طبق آمارهای موجود در سایت خانه کتاب متوسط قیمت کتاب در بهمن ماه سال گذشته ۵۰ هزار تومان بوده است؛ این در حالی است که متوسط قیمت کتاب در بهمن ماه سال ۹۸ حدود ۳۵ هزار تومان بوده است.
مقایسه آمار نشر بین بهمن ماه سال ۹۹ با بازه زمانی مشابه در سال گذشته نشان می‌دهد که روند انتشار کتاب با کاهش بیش از ۵ هزار عنوانی کتاب روبرو بوده است. با توجه به اینکه عمده فعالیت ناشران برای رساندن کتاب‌ها به نمایشگاه کتاب تهران در بهمن ماه انجام می‌شود و سال ۹۹ ناشران می‌دانستند که اردیبهشت ماه آینده نمایشگاه کتابی برگزار نمی‌شود، این کاهش تا حدودی قابل توجیه است.
تنها چرخه نشر محدود به تیراژ و توزیع و انتشار کتاب نیست. در همین چرخه کاغذ نیز مورد تاکید و توجه است. مشخص نبودن ارز دولتی به کاغذ تا زمستان در سال ۹۹ قیمت‌ها را تا اندازه زیادی ملتهب کرد.
اوضاع کاغذ آشفته بود و نگرانی‌ها بسیار
گرانی زینک، مقوا و کاغذ گلاسه در چند ماه اخیر، نگرانی‌هایی را برای اهالی نشر به همراه داشته است. برخی معتقدند اگر کاغذ یارانه‌ای هم قطع شود فاجعه به بار خواهد آمد و کتابی را که اکنون قیمتش ۱۰۰ هزار تومان است، باید ۵۰۰ هزار تومان بفروشیم.
در میان همه اخبار ناراحت و ناامیدکننده، اما کتاب‌های صوتی خوب خود را بالا کشیدند و رخ نشان دادند. از همان ابتدای کرونا شاهد اوج گیری صنعت نشر در این بخش بودیم به نحوی که امین نادری، مدیر سوره مهر الکترونیک اعلام کرد که کرونا استفاده از کتابخوان الکترونیک را ۴ برابر کرد.
سوق مردم به کتاب صوتی
سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با تکیه بر پیمایش سال ۹۹ در یک گفت‌وگو در رسانه ملی اعلام کرد: کتاب الکترونیک بیشتر از کتاب کاغذی مورد مطالعه است و این نشان می‌دهد آینده خوانش ما به این سمت حرکت می‌کند. پس نیاز به این است که ناشران این حوزه را نادیده نگیریم. ما نیز در ارشاد تلاش‌هایی انجام داده‌ایم و یکی از آنها تخصیص یارانه است، اما باید حمایت‌هایی صورت گیرد تا قاچاق و کپی در این مسیر به حداقل برسد و تصویب لایحه مالکیت معنوی نیز یکی دیگر از حمایت‌ها است.
اتفاق خوب سال ۹۹ و برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب
برسیم به اتفاق خوب سال ۹۹ در عرصه نشر و «برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران» که برای نخستین بار در جهان به این شکل و با در نظر گرفتن بخش فروش رسما افتتاح و برگزار شد که در نوع خود اولین بود.
از یک سو کاهش هزینه‌های بالاسری به ثبت رسید چرا که در نمایشگاه سال ۱۳۹۸ که در مصلای امام خمینی(ره) برگزار شد، ۱۷ میلیارد تومان هزینه بالاسری داشتیم، اما امسال و در سال ۹۹ در نمایشگاه مجازی کتاب هزینه اجرای نمایشگاه حداکثر یک میلیارد بود که قابل مقایسه با سال قبل نیست.
نمایشگاه مجازی؛ از تخفیف خوب تا ارسال رایگان
از ویژگی‌های نمایشگاه مجازی کتاب تهران این بود که امکان تخلف توسط ناشرنماها از بین رفته و قابلیت نقد کردن بن‌کارت‌ها وجود نداشت و یارانه اهدا شده به اهالی قلم، دانشجویان، طلاب و استادان دانشگاه صرف خرید کتاب شد. همچنین امکان فروش کتاب‌های غیر توسط ناشرنماها ممکن نبود و امکان تخلف در نمایشگاه مجازی کتاب برخلاف نمایشگاه فیزیکی از متخلفان سلب شد. فروش نسخه کتاب در سال‌های گذشته به شکل دقیق مشخص نبود؛ در حالی که در نمایشگاه مجازی کتاب امسال به شکل دقیق می‌توان اعلام کرد یک میلیون نسخه کتاب به فروش رفته است.
دست یافتن به اطلاعات قابل اعتنا و اتکا برای برنامه‌ریزی در حوزه فرهنگ مکتوب از دیگر ویژگی‌های این نمایشگاه بود، زیرا در نمایشگاه فیزیکی به اولیه‌ترین اطلاعات تنها دسترسی تخمینی داشتیم. مثلاً در زمینه فروش تعدادی خرید نقدی کرده و مابقی اطلاعات براساس تراکنش‌های بانکی برآورد می‌شد، اما همه چیز تخمینی بود، در حالی که در نمایشگاه مجازی دقیقا مشخص است که خرید ۶۴ میلیارد تومانی از نمایشگاه صورت گرفته است.
در این نمایشگاه، کتاب‌های بخش داخلی با تخفیف ۲۰ درصد و کتاب‌های خارجی با تخفیف ۵۰ تا ۷۰ درصد در اختیار خریداران قرار گرفت و خریداران کتاب‌های خریداری‌شده از نمایشگاه را بدون هزینه پست دریافت کردند و ارسال رایگان بود.
در نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران، هزار و ۳۲ ناشر داخلی و ۱۸۰ ناشر خارجی شرکت کرده‌اند. بالغ بر۱۰۰ هزار عنوان کتاب در بخش کتاب‌های داخلی نمایش داده شد و اعلام شد که با توجه به ساختار پویای این نمایشگاه، قابلیت افزایش عناوین کتاب‌ها تا ۳۵۰ هزار عنوان وجود دارد.
همچنین ۲۰ هزار عنوان کتاب در بخش ناشران خارجی شامل کتاب‌های لاتین و عربی قابل مشاهده بود و با توجه به امکاناتی که فضای مجازی فراهم کرده بود، برخی از کشور‌ها برای نخستین بار در این نمایشگاه شرکت کردند؛ در حالی که پیش از این در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور نداشتند. همچنین قابلیت تبادل رایت هزار و ۴۵۰ عنوان کتاب در این نمایشگاه وجود داشت.
جالب اینکه ترافیک اینترنت در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران ۵۰ درصدی محسوب شد تا بار ترافیکی برای مردم کاهش یابد. نکته مهم که برای عده‌ای از ناشران به دغدغه مبدل شده بود، نحوه تسویه حساب بود که این موضوع هم با خوش‌قولی ارشاد در دو مرحله (تا زمان تقریر این گزارش) پرداخت شده است.
نخستین نمایشگاه کتاب مجازی از اول تا ششم بهمن ماه در نظر گرفته شد، اما با اختلالی که طی دو روز اول پیش آمد چند روز در انتهای نمایشگاه به آن افزوده شد و نمایشگاه تا دهم ادامه داشت.
همچنین بلافاصله پس از نمایشگاه مجازی، آخرین طرح حمایتی فصلانه ارشاد برگزار شد. در «طرح زمستانه» ۲۱۴ میلیارد و ۳ میلیون و ۱۹۹ هزار و ۶۷۴ ریال کتاب به فروش رفت.
در این دوره از کل کتابفروشی‌های متقاضی طرح، ۷۱۴ کتابفروشی در مراکز استان و ۲۲۳ کتابفروشی در شهرستان‌ها با یارانه ۲۵ درصدی کتاب‌ها را عرضه کردند. همچنین استان تهران با ۱۴۷ کتابفروشی، خراسان رضوی با ۱۱۱ کتابفروشی، اصفهان با ۹۸ کتابفروشی، قم با ۷۸ کتابفروشی، آذربایجان شرقی با ۵۸ کتابفروشی و کردستان با ۵۲ کتابفروشی بیش‌ترین مشارکت کتابفروشی‌ها را در این دوره از طرح به خود اختصاص دادند.
این میزان استقبال مردم آن هم در فاصله کم از نمایشگاه مجازی کتاب، مسئولان وزارت ارشاد را غافلگیر کرد؛ به نحوی که ایوب دهقانکار مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران می‌گوید: ما طرح زمستانه را در ۹ اسفند آغاز کردیم و توانستیم به لطف خدا برای نخستین بار ۴ طرح فصلی را در موعد خود انجام دهیم و از کتابفروشی‌ها حمایت کنیم. هرچند تصور بر این بود که این فاصله کم از نمایشگاه مجازی تا طرح زمستانه خرید مردم را تحت‌شعاع قرار خواهد داد و استقبال خوبی از زمستانه صورت نمی‌گیرد. حتی اعتراضات شدیدی را هم شاهد بودیم اما آنچه در عمل اتفاق افتاد این بود که باز هم ما از سوی مردم غافلگیر شدیم و برای نخستین بار در طول برگزاری طرح‌های فصلی رکورد ۲۰ میلیارد تومانی ظرف ۸ روز شکسته شد. خروجی طرح زمستانه نشان از تاب آوری صنعت نشر در برابر کرونا و البته لزوم تقویت صنعت نشرکشور دارد.
این سال پر از فراز و فرود برای کتاب به پایان رسید. تجربه‌های متعددی از فعالیت ناشران در بستر و پلتفورم فضای مجازی به یادگار ماند و به نوعی این ویروس چند گرمی تمام پیشرفت‌ها را چند سال جلو انداخت.
