شرایط اقتصادی و اجتماعی و افزایش جمعیت

به گزارش صدای حوزه تولد یکی از رویدادهای مهم جمعیتی است که در چند سال اخیر دچار روند نزولی شده و خصوصا در یک سال اخیر علاوه بر مسایل و مشکلات گذشته، کرونا هم بر آن تاثیر گذاشته است. به طوریکه یافته‌های حاصل از برخی گزارش‌ها حاکی از این است که میزان ولادت در کشور طی یک سال گذشته ۵ درصد کاهش یافته است. بسیاری از جمعیت شناسان معتقدند؛ کاهش نرخ باروری را نباید تک علتی دید و باید عوامل دیگر نظیر امور اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در نظر گرفت. عواملی که شاید بتوان گفت ارتباطی مستقیم با نرخ باروری و فرزندآوری دارند. اما اینکه این عوامل چگونه بر متغیرهای جمعیتی تاثیر می گذارند خود نیاز به بحث و بررسی بیشتر دارد. اهمیت پرداختن به این موضوع سبب شد، پژوهشگر ایرنا با “احمد دراهکی”، عضو هیات علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت و گو بنشیند. مشروح این گفت و گو را در ذیل می‌خوانید:

نرخ باروری و میزان تغییرات آن در سال‌های متمادی

دراهکی در خصوص نرخ باروری (میزان باروری تعداد فرزندانی است که یک زن در طول دوران باروری خود معمولا از ۱۵ تا ۴۹ سال سن به دنیا می‌آورد) و میزان تغییرات آن در سال‌های متمادی گفت: روندهای باروری در کشور نشان دهنده آن است که میزان باروری کل (TFR) ایران در اوایل دهه ۱۳۶۰ حدود ۷ فرزند برای هر زن بوده است که این میزان در حدود سال ۱۳۸۵ به زیر سطح جانشینی رسید. در سال ۱۳۹۰ میزان باروری کل ایران ۱.۸ بوده که این میزان در سال ۱۳۹۵ با اندکی افزایش به حدود ۲.۰۱ رسید. شواهد و برآوردهای اخیر نشان دهنده آن است که میزان باروری کل ایران در سال ۱۳۹۸ روند کاهشی به خود گرفته است و در سال ۱۳۹۸ به حدود۱.۸ فرزند برای هر زن رسیده است.

تاثیر کرونا بر میزان باروری

این استاد دانشگاه در خصوص کرونا و تاثیرات آن بر میزان باروری توضیح داد: توجه به این نکته حایز اهمیت است که تاثیر پاندمی کووید- ۱۹ بر روی عوامل پویایی و ساختار جمعیت به یک شکل نمایان نمی‌شود. برای نمونه تاثیر کووید-۱۹ بر ساختار سنی ممکن است در آینده نزدیک رخ دهد یا بر ساختار اشتغال و بیکاری جمعیت در حال حاضر نمایان است ولی تاثیرات آن بر روی پدیده‌هایی مانند باروری با تاخیر بیشتر نمایان می‌شود. به لحاظ تاریخی و با توجه به مطالعات قبلی بحران‌ های سلامت و همچنین بحران ‌های اقتصادی دوره قابل ترجیحی برای فرزندآوری زوجین نیستند. مطالعات نشان دهنده آن هستند که در طول بحران‌های سلامت، باروری کاهش می‌یابد.

نمونه آن در زمان شیوع آنفولانزای اسپانیایی یا اپیدمی زیکا مشاهده شده است. از سوی دیگر در این دوره بحران‌های دیگری غیر سلامت نیز ایجاد شده است که می‌تواند به عنوان یک عامل میانجی بر کاهش باروری تاثیرگذار باشند مانند بحران‌های اقتصادی. متاسفانه فشار اقتصادی در این دوره بر طبقات پایین و متوسط جامعه که معمولاً باروری بالاتر دارند نیز بیشتر بوده است و همین امر می‌تواند به تاخیر یا توقف در باروری این گروه‌ها بیانجامد.

از سوی دیگر افراد به راحتی نمی‌توانند برای ازدواج و فرزندآوری برنامه‌ریزی کنند. توجه به این نکته نیز حایز اهمیت است که افرادی که در سن باروری قرار دارند با توجه به شرایط سلامتی و هزینه‌های بحران اقتصادی رفتار خود را تنظیم می‌کنند. همچنین یکی از گروه‌های ریسک‌ پذیر در این دوره به لحاظ سلامتی زنان باردار هستند؛ که مجموع این شرایط فرزندآروی را می‌تواند تحت تاثیر قرار دهد. تاثیر پاندمی کووید-۱۹ بیش از هرچیزی به شدت و طول این دوره و همچنین فشارها و بحران‌های اقتصادی بر می‌گردد که امیدواریم هر چه زودتر شرایط برای برگشت مردم به زندگی عادی و رونق اقتصادی فراهم شود.

آینده پر فراز و نشیب زاد و ولد 

دراهکی درباره  آینده زاد و ولد و مسایل و مشکلات آن معتقد است: آینده باروری به این صورت نیست که از الان بتوان برای آن مسیری را ترسیم و مشخص کرد و گفت به صورت قطع به این سمت حرکت می‌کند. بلکه بیش از هر چیزی تابع شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه است. قطعا سیاست‌هایی که در این زمینه در شرایط کنونی اتخاذ می‌شود بر آینده آن نیز تاثیرگذار است همه ما این جمله معرف را شنیده‌ایم: از مکافات عمل غافل مشو/گندم از گندم بروید جو ز جو. نگرانی‌هایی که من در این زمینه می‌بینم را می‌توانم برای شما به چند دسته تقسیم کنم.

دسته اول نگرانی‌های من به فشارهای اقتصادی و ناامنی اقتصادی ایجاد شده در سال‌های اخیر به ویژه بر روی جمعیت جوان کشور که به حق سرمایه‌های اصلی کشور هستند می‌باشد. توجه داشته‌ باشیم که تعهدات بلند مدتی مانند ازدواج یا والدین شدن مستلزم حدی از ثبات شغلی یا دورنمای واقع‌بینانه شغلی و امنیت اقتصادی است. لذا ناامنی اقتصادی و بی ثباتی شغلی بر نیات و رفتار باروری اثر اجتناب ناپذیری دارد. ناامنی اقتصادی ازدواج را به تاخیر می‌اندازد.

وی ادامه داد: طبق بررسی‌های جمعیت‌شناسان یکی از مسیرهای اصلی حرکت به سمت باروری پایین در ایران افزایش سن ازدواج جوانان بوده است. شواهد و آمارهای جمعیتی نیز این امر را نشان می‌دهد؛ در سرشماری ۱۳۹۵ نیمی از دختران ایرانی تا سن ۲۵ سالگی ازدواج نکرده‌اند و از سوی دیگر آمارها و بررسی‌های علمی نشان از روند افزایشی تجرد قطعی در جامعه ایران است. به نظر من اتفاقاتی که در حوزه افزیش قیمت مسکن در سال‌های اخیر اتفاق افتاده است را می‌توان یک فاجعه دانست. همه اینها نشان می‌دهد که باید همه دلسوزان و مسوولین برای تغییر این شرایط دست یاری دهند تا آینده بهتر برای جوانان بسازند قطعاً تغییر این شرایط می‌تواند تاثیر بسزایی در روند حرکت به سمت باروری بالاتر از سطح جانشینی در کشور داشته باشد.

لزوم توجه به مسائل فرهنگی و ارزشی

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود اضافه کرد: دسته دوم نگرانی‌های من به مسایل ارزشی و فرهنگی در جامعه و تاثیرات آن بر باروری بر می‌گردد. قطعاً مسائل اقتصادی به تنهایی تبیین کننده تحولات باروری نیستند بلکه در کنار آن باید به مسائل ارزشی و فرهنگی توجه ویژه شود. به نظر من گفتمان هویت مادری در این زمینه بسیار حائز اهیمت است. چطور می‌شود گفتمان هویت مادری را به یک مطالبه اجتماعی تبدیل کرد؟ فرهنگ ایرانی- اسلامی همواره برای هویت مادری ارج و احترام زیادی قائل بوده و هست؛ اما سرمایه‌داری و مصرف‌گرایی سعی در تغییر این هویت دارد. این امر نیازمند فرهنگ‌سازی و گفتمان سازی در راستای تقویت گفتمان مادری در جامعه است که باید بسیار هوشمندانه و با با تاکید بر بنیان‌های فرهنگی قوی انجام شود. خود من هموراره یکی از علاقه‌مندی‌هایم همکاری در ساخت یک فیلم مستند در رابطه با هویت مادری با تاکید بر جایگاه آن در فرهنگ عامه مردم بوده است و اگر مستندسازی در این زمینه باشد حاضر با همکاری با ایشان هستم.

دراهکی درباره  دسته سوم گفت: نگرانی‌های من در رابطه با سطوح میانه مانند گروه‌های اجتماعی است. شبکه‌های اجتماعی در این زمینه بسیار حائز اهمیت‌اند. شبکه‌های اجتماعی واقعی مانند والدین، خویشاوندان و … از جهات گوناگون می‌توانند بر باروری تاثیرگذار باشند. بر طبق تئوری شبکه اجتماعی افراد تصمیمات مهمی مانند ازدواج یا والدین شدن را به تنهایی نمی‌گیرند بلکه این تصمیمات در ارتباط با دیگر افراد تاثیرگذار انجام می‌هند. حفظ و تقویت پیوندهای اجتماعی مستحکم در این زمینه بسیار حائز اهمیت است و تضعیف این پیوندهای مستحکم بر باروری می‌تواند تاثیرات منفی داشته باشد. «ولمن» در مطالعه خود با عنوان پیامدهای مدرنیته بر شبکه­های اجتماعی از شبکه­های اجتماعی گمشده­ای صحبت می­کند که نسبتاً  کم تراکم، دارای پیوندهای ضعیف و حمایت اجتماعی پایین­ هستند. فرهنگ ایرانی- اسلامی همراه بر تعامل بین افراد خانواده و حفظ پیوندهای اجتماعی تاکید دارد، بنابراین تلاش برای حفظ و تقویت این فرهنگ نیکو حائز اهمیت است.

راهکارهایی برای افزایش فرزندآوری

دراهکی در این خصوص که برای افزایش نرخ باروری چه کارهایی می توان کرد، گفت: جواب به این سوال تا حدودی در پاسخ به سوال قبل نیز آمده است. نکته‌ای که می‌توان در این زمینه افزود این است که هر سیاستی که در راستای تحکیم بنیاد خانواده و امیدبخشی به جامعه منجر شود قطعاً بر افزایش باروری تاثیرگذار است.

وی گفت: در این زمینه باید بر این مساله تاکید ‌کنم که سیاست‌های جمعیتی در این راستا باید محسوس، جدی و منطقی باشند و در زندگی مردم حس شوند نه اینکه فقط در حد شعار و گفتار بمانند. به قول معروف ((دو صد گفتار چو نیم کردار نیست)). جمعیت درصورتی افزایش می‌یابد که رونق وجود داشته باشد، مردم بتوانند نیاز خود و فرزندانشان را تأمین کنند. در زمانی که امنیت اقتصادی و امید به آینده وجود داشته باشد، افراد می‌توانند ازدواج کنند و فرزندآوری داشته باشند.

ما حتی در صورتی سالمندی فعال خواهیم داشت که در حال حاضر جوانانی فعال و با نشاط داشته باشیم.  توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که طرح مساله فرزندآوری در جامعه باید کاملاً کارشناسی شده و با نگاهی علمی باشد. اتفاقاً نگاه غیر کارشناسی شده و ایجاد نگاه دستوری از بالا به پایین در این زمینه خود مساله‌ساز است. تشکیل شورای عالی جمعیت که متشکل از مسوولان، و صاحب نظرانی دلسوز، فرهیخته و علمی در حوزه‌های جمعیت‌شناسی و سایر حوزه‌های مرتبط که تصمیمات آنها ضمانت اجرایی نیز داشته باشد، در این برهه زمانی لازم به نظر می‌رسد.