قاسمی: ژاپن در اثر سیاست غلط جمعیتی، سالمندترین کشور شد/ محمدبیگی: ایران تنها کشور دارنده جایزه جهانی کاهش رشد جمعیت در دنیاست

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری-تحلیل صدای حوزه، برنامه ریحانه از رادیو گفتگو روز چهارشنبه به موضوع بحران جمعیت پرداخت. میهمان این برنامه خانم فاطمه محمدبیگی، رئیس فراکسیون جمعیت مجلس و نیز آقای صالح قاسمی، پژوهشگر و کارشناس حوزه جمعیت و مدرس دانشگاه بودند که مشروح گفتگوی آن ها از نگاهتان می گذرد.

مجری: در سالهای اخیر اسم بحران جمعیت را زیاد شنیده ایم. به دلیل اینکه شاید مردم آگاهی کافی نداشته باشند؛ بیان کنید که بحث جمعیت از چه زمانی شروع شده است؟

فاطمه محمدبیگی: فراکسیون جمعیت یکی از فراکسیون های مهم مجلس است که به مسئله ی بسیار با اهمیت قرن یعنی کاهش رشد جمعیت می‌پردازد و به دنبال اجرای سیاست های کلی جمعیت و برون رفت از این معضل بزرگ جمعیتی است که متاسفانه در این معضل، تلفات بیش از اندازه کرونا نیز افزوده شده که به شدت ما را آزرده کرده است، و به دنبال حل این موضوع از طریق کمیسیون بهداشت هستیم.

کشور ما در دهه هفتاد با قانونی به عنوان تنظیم خانواده، سیاست کاهش رشد جمعیت را دنبال کرد. هر کشوری برای خود سیاست های جمعیتی کاهشی، افزایشی یا نگهداشتن خانواده‌ها مثلا در دو فرزند را دارد. در کشور ما سیاست های جمعیتی تا کنون کاهشی بوده است. اولین بار است که در کشور به طور جدی و قانونمند از سال نود دو تا کنون، دو ماده محدود در رابطه با مرخصی زایمان و لغو قانون تنظیم خانواده بیان شده است؛ اما عملا نتوانست زمینه خوب برای مشوق های جمعیتی، بسته های سیاستی افزایش رشد جمعیت و افزایش کیفیت جمعیت سالم را ایجاد کند.

اما به مدت سی سال از دهه شصت تا نود، قانون تنظیم خانواده، که به شکل کنوانسیون تنظیم خانواده در سازمان ملل و WHO در کشور ما اجرا شد که ماحصل آن به دنیا نیامدن و تعدیل جمعیتی حداقل بیست میلیون نفر در کشور ما شد.

ما اولین و تنها کشور دارنده جایزه جهانی کاهش رشد جمعیت در دنیا هستیم که در دهه هفتاد به ایران اهدا شد و ما فکر می‌کردیم این مسئله، اتفاق خوبی است؛ اما وضعیت کنونی این را نشان می دهد که آینده نگری جمعیت، در آن زمان به خوبی انجام نشده و بیش از اندازه مورد تعدیل جمعیت واقع شده ایم.

مجری: از چه سالی مسئولین به این اشتباه پی بردند و مجدد این قضیه مطرح شد؟

محمدبیگی: در دهه ۸۰ یکسری از جامعه شناسان و جمعیت شناسان آمارهایی را مورد تحلیل قرار دادند و در سال ۸۵ به این نتیجه رسیدند که ایران در زمینه تنظیم خانواده از هدف خود که چهار فرزندی است، رد شده است.

طبق قانون تنظیم خانواده، قرار بود در دهه نود به چهار فرزندی برسیم؛ ما در سال ۷۲ به این هدف رسیده بودیم و اثبات این روند به خصوص در دهه هشتاد اشتباهی بود که انجام شد. اگر همان موقع مورد رصد قرار می‌گرفت و تنظیم خانواده و سیاستش را مورد تغییر قرار می‌دادیم و همان روند چهار فرزندی را ادامه می دادیم، امروز به این معضل گرفتار نمی شدیم.

در اینجا بود که، مقام معظم رهبری دستور دادند تا عده دیگری از کارشناسان آمار جمعیتی را با دقت بیشتری در سال ۸۵ مورد بررسی قرار دادند. تا سال ۸۹ فعالیت های پژوهشی و رصد مورد توجه قرار گرفت و از سال ۸۹ در سخنرانی رهبر انقلاب به بحث معضل جمعیت اشاره کردند؛ آنجا بود که اذعان فرمودند: این شیر آبی بود که باز گذاشتیم و نبستیم. از همان سال فعالیت های جمعیتی ویژه آغاز شد.

مجری: در زمینه تاریخ ایجاد فراکسیون جمعیت در مجلس اطلاعاتی را در اختیار ما قرار دهید؟

محمدبیگی: کمیسیون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده رسماً در آبان ماه ۹۹ تشکیل شده است و فعالیت هایی که در این مدت انجام شده است شامل: قانون ۷۳ ماده ای جوانی جمعیت و حمایت از خانواده نوشته شد.

در انتهای نوشتن این قانون ما به این نتیجه در مجلس رسیدیم، که نیازمند یک ساختار جدید برای حمایت از کمیسیون جوانی جمعیت و مصوبات جمعیتی مجلس هستیم که این ساختار بتواند پشتیبان کمیسیون باشد و مصوبات جمعیتی را دنبال کند، بتواند با نخبگان ارتباط بگیرد و با برگزاری جلسات با ارگانها و اصحاب صاحبنظر بتواند سیاست های جمعیتی را در قالب قانون متبلور کند و اجرایی شدن آن ها را دنبال کند.

مجری: با توجه به اینکه بیش از ده سال است که مسئولان به وخامت اوضاع پی برده اند، در این سالها حتی کمیسیون جمعیت در مجلس تشکیل نشده بود؟

محمدبیگی: فعالیت هایی در مجلس نهم و در مجلس دهم برای جمعیت انجام شد، اما این فعالیت ها یک سری تبدیل به قانون ۵۲ ماده ای و بعد به ۳۴ ماده تعدیل شد و سپس در مجلس دهم مطرح شد؛ اما هیچ وقت به نوبت صحن نرسید.

نمایندگان به اولویت و فوریت طرح رای ندادند و عملا آنچه به دست ما رسید یک قانون ۳۴ ماده ای بود که آن را به عنوان پایه قرار دادیم و با افزودن ماده های جدید قانون جدید وضع شد.

در ادوار گذشته، آن عزم و اراده جمعی و اراده نخبگانی در مجلس و دولت به وجود نیامد؛ اما در مجلس یازدهم یک نهضت شکل گرفت و به این موضوع پرداخته که باید معضل جمعیت ایران که رو به کاهش است؛ به نوعی به دغدغه نمایندگان و مطالبه عموم مردم تبدیل شود؛

در نتیجه مردم بتوانند با استفاده از بسته های تشویقی در اجرای سیاستهای جمعیتی حق فرزند دار شدن و مادری و پدری و استفاده از مزایای پدری و مادری را به صورت قانونی در کشور داشته باشند، و خانواده هایی که تعداد فرزندان بیشتری دارند مورد حمایت مادی و پشتیبانی بیمه‌ای و مالیاتی و خدماتی واقع شوند تا در سال های آینده فضای چند فرزندی رشد کند و از مزایای سازگاری با محیط، سازگاری روانشناسی و جامعه‌شناسی و موفقیت در آینده بهرمند شوند.

مجری: طرح جوانی جمعیت که از چه زمانی مطرح شد و کلیات این طرح در چیست؟

محمدبیگی: ما الان نیازمند تعداد زیادی از افراد جامعه شناس و جمعیت شناس و فعال حوزه جمعیت در کشور هستیم تا عَلم موضوع جمعیت را به دست بگیرند و تلاش ویژه کنند و برون رفت از خطر اضمحلال جمعیتی را کلید بزنند.

اگر درک کنیم که آینده کشور در ۳۰ سال آینده به چه صورت خواهد بود، با صرف وقت و هزینه، آموزش ها را از همین امروز آغاز می کنیم و به تربیت جامعه شناس و جمعیت شناسانی که بتوانند موضوعات را برای مردم و نخبگان باز کنند، می پردازیم.

در حوزه جمعیت، مجلس یازدهم از همان ابتدای امر وارد موضوع شد. از فردای روز شروع مجلس یازدهم، کمیسیونهای بهداشت، فرهنگی و کمیسیون اجتماعی و جمعیت تشکیل شد؛ ماحصل این کمیسیون‌ها این بود که قانون قبلی جمعیت مورد ترتیب اثر قرار گرفت و در آنجا به این نتیجه رسیده شد، که یک کمیسیون ویژه و مشترک برای این موضوع تشکیل شود.

قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، یک قانون جامع است که سعی کرده در آن همه جوانب را مورد بررسی قرار دهد، موضوعاتی مانند مهاجرت.

 در تاریخ کشور ایران این جامعه ترین قانونی است که در حوزه جمعیتی و حفظ رشد جمعیت کشور نوشته شده است و از این بابت کاملاً قابل دفاع است. این قانون به صورت ۷ ساله در کشور اجرا می‌شود، تغییرات جمعیتی مرتب رصد می‌شود و اجرای مجدد آن منوط به رای نمایندگان مجلس در سال های آینده خواهد بود.

با توجه به آن که دولت جدید در ابتدای کار، به طور کامل رای به قانون اجرای سیاست های جمعیتی داده‌اند؛ انتظار داریم، دولت در این زمینه لایحه تصویب کند. این تازه آغاز راه است و برای اجرای مفاد این قانون باید به طور مستمر پیگیری شود.

 تسهیلات بانکی و مالیاتی، تخفیفات بیمه‌ای و مالیاتی برای خانواده های پر فرزند، مشمول شدن هدیه سهام یک میلیون تومانی برای متولدین سال ۱۴۰۰ به بعد، همچنین تسهیلات کم بهره برای به دنیا آمدن هر فرزند، وام های ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومانی و کارت های مادرانه و تسهیلات فرهنگی مادران چند فرزند و حمایت های رسانه‌ای از آنها دیده شده است؛ این ها همه بندهای قانونی هستند، که حتی وظایفی در مورد تامین مسکن فرزندان برای وزارت راه و شهرسازی مشخص کرده است، که به نظر می رسد برای مردم قانون جذابی باشد.

مجری: سوال اینجاست که الان وضعیت طرح به چه صورت است؟ آیا این طرح تصویب شده که به ابلاغ بینجامد؟

محمدبیگی: تقریباً همزمان با انتخابات ریاست جمهوری طرح به شورای نگهبان فرستاده شده و ایرادات گرفته شد و برگشت. مجدد در کمیسیون جوانی جمعیت مورد بررسی قرار گرفت و دوباره به شورای نگهبان فرستاده شده است.

الان منتظر پاسخگویی شورای نگهبان در خصوص طرح هستیم، تا اگر ضعف و ایراد جدیدی وجود دارد برطرف شود، تا برای بحث ابلاغ قانون به دولت، مرحله بعدی را طی کنیم.

آنچه مسلّم است این است که این طرح هزینه بر است. در مواردی ۱۰ هزار میلیارد تومان در سال، تکالیف مالی و اعتبارات بودجه این طرح دیده شده است. به هر حال اگر ما بخواهیم ابرچالشی، مانند موضوع جمعیّت را حل کنیم، نیاز به اعتبار و بودجه داریم.

اینکه انتظار داشته باشیم بدون بودجه، مشکلی مانند ابرچالش جمعیت را حل کنیم، امکان پذیر نخواهد بود. لذا ما از مسئولین ارشد در شورای نگهبان و دولت می‌خواهیم تا با عزم راسخ کمک حال این قانون باشند و موانع این قانونی برطرف شود تا این قانون بتواند به صورت جامع اجرا شود و مردم از تسهیلات و تشویقات این طرح بهره‌مند شوند.

مجری: جناب صالح قاسمی پژوهشگر و کارشناس حوزه جمعیت و مدرس دانشگاه در خدمت شما بزرگوار هستیم. در ابتدای صحبتتان بفرمایید ضرورت پرداختن به بحث بحران جمعیت به چه میزان است و تعریف شما از بحران جمعیت چیست؟

صالح قاسمی: این عبارتی است که در طی سال های اخیر زیاد شنیده می‌شود و در یک دهه است که، کارشناسان جمعیت و رهبر معظم انقلاب نسبت به آن ابراز نگرانی می‌کنند.

اما بحران جمعیت چیست؟

واقعیت این است که شاخص های جمعیتی شرایط نامناسبی را دارند و روند کلی تحولات مطلوب نیست. ما امروز با نرخ ۶/ درصد، پایین ترین نرخ رشد جمعیت تاریخ ایران را تجربه می‌کنیم. تا ۱۰ سال آینده نرخ رشد جمعیت صفر درصد و حتی منفی را تجربه خواهیم کرد، که این شرایط نامناسبی است. نرخ باروری ما ۶/ فرزند به ازای هر زن است. این موضوع در تاریخ ایران، و تمام منطقه بی سابقه است و در حالت پایین ترین رکورد است.

در ضمن پدیده سالمندی، ساختار جامعه را مورد تهدید قرار می‌دهد، به گونه‌ای که اسم سونامی سالمندی را می‌توان روی آن گذاشت. امروز ده و دو دهم درصد جمعیت کشور بالای ۶۰ سال هستند، که حدود ۲۰ سال آینده به ۳۰ درصد می‌رسد و بیش از سه برابر خواهد شد. و تا ۲۵ سال آینده یک سوم جمعیت کشور را سالمندان بالای ۶۰ سال خواهند بود، که در اوضاع اقتصادی و اجتماعی، پیامدهای جدی را به دنبال خواهد داشت.

همه این شاخص‌ها، به عنوان زنگ خطر تحولات جمعیتی است. فرصت باقی مانده از پنجره جمعیتی، اگر مغتنم شمرده نشود، این بحران جمعیت به ابر بحران تبدیل خواهد شد و چه بسا فرصت اصلاح ساختارهای جمعیتی برای همیشه از دست برود.

کشورهایی به این مشکل دچار شدند؛ اما اینکه این بحران را، چگونه باید مدیریت کرد، تجارب جهانی نشان می دهند، که دو بخش، اقتصادی، مشوق ها و تسهیلات اقتصادی که داده می‌شود در کنار فرهنگ‌سازی و ارزش‌گذاری اجتماعی، باید توأمان دیده شود.

مجلس یازدهم با یک عزم جمعی فراتر از آنچه که در مجلس قبل اتفاق افتاد، کمیسیون ایجاد کردند و طرح به تصویب رسید. اما واقعیت این است که عزیزان فراکسیون باید بدانند، این تصویب جوانی جمعیت یک قدم و قدم اول بایسته ها و ضرورت هاست و بسیاری از ابعاد تحولات جمعیتی نیز در این طرح ها مشاهده نمی شود.

در کنار اعطای مشوق های اقتصادی که بسیار ضروری است، باید کاری شود که فرزند در نگاه جامعه و در فرهنگ عمومی جامعه، یک ارزش اجتماعی و یک ارزش عمومی باشد؛ این چیزی است که امروز وجود ندارد.

کارهایی در حوزه مهاجرت لازم است که صورت بگیرد و متاسفانه متولی مشخصی ندارد. من از مجلس تشکر می کنم، اما باید دانست که این قدم اول به حساب می آید، و قدم های بعد نیاز به تخصص بیشتر دارد تا سیاست‌های کلی جمعیت به طور کامل محقق شود و از فرصت باقیمانده پنجره جمعیتی، بتوان استفاده کرد.

مجری: سوال اینجاست که، آیا بحث بحران جمعیت یک مسئله جهانی است یا مختص کشور ماست؟ در کشورهای دیگر چه تجارب و مصداق های منفی و مثبتی وجود دارد؟ آیا آن کشور ها توانستند شرایط را بهبود ببخشند؟

صالح قاسمی: برخی از روند های جمعیتی، روند انحصاری و مختص به کشور نیست. مثلاً کاهش نرخ باروری در کل دنیا شایع شده است؛ اما آنچه باعث شده ایران متمایز شود این است که، سرعت نرخ باروری در جهان را رکورد زده است. کشورهای دیگر کاهش نرخ باروری را در یک قرن طی کرده اند، و ۱۳۰ سال طول کشیده تا این کاهش باروری را تجربه کنند، اما ایران این کاهش را در کمتر از ۳۰ سال تجربه کرده است.

مجری: به غیر از بحث تبلیغ، چه عواملی باعث افزایش کاهش نرخ باروری و این رشد منفی شده است؟

صالح قاسمی: مهمترین عوامل شامل، تغییر سبک زندگی و نوع تعریف ما از زندگی ایده آل است، که باعث شده است این کاهش را تجربه کنیم. زمانی که این کاهش در حال وقوع بود، مسئولین نیز قانون تنظیم خانواده را اضافه کردند و این دست از غفلت ها، مزید بر علت شد. اما علت اصلی تغییر در سبک زندگی است، که در کنار آن قانون ها و سیاست های تنظیم خانواده قرار می گیرد.

در مورد سالمندان نیز به همین صورت است. در خیلی از کشورها جمعیت سالمند وجود دارد، اما مسیر حرکت جوانی تا سالمندی را، در یک قرن طی کردند، اما ما در  ۲۵ سال این مسیر را پیموده ایم؛ در نتیجه پیامدهای اقتصادی و اجتماعی ای که به کشور متحمل می‌شود خیلی بیشتر خواهد بود.

 یک نمونه از تجربه ناموفق، در ژاپن وجود دارد. ژاپنی که بسیار پیشرفته و تکنولوژیک است، به واسطه یک غفلت در ساختارهای جمعیتی اش، تبدیل به سالمندترین کشور جهان شده است و به بدهکار ترین کشور جهان تبدیل شده است و از خیلی رقابت‌های اقتصادی در جهان فاصله گرفته است.

در مورد تجربه موفق، کشوری مانند روسیه؛ که بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی، نرخ رشد جمعیتی منفی را تجربه کرد؛ بعد از یک اراده همگانی و سیاستگذاری درست، نرخ جمعیتی خود را به مثبت تبدیل کرد -اراده همگانی ای که در کشور ما دیده نمی شود- و بعد از ۱۲ سال در روسیه نرخ رشد به مثبت تبدیل شد.

این بدان معناست که، اگر سیاست‌های درست و دقیق و تثبیتی وجود داشته باشد، اگر عزم ملی به ویژه در مدیران کشور وجود داشته باشد، می توان شاخص ها را تغییر داد و از این فرصت پنجره جمعیتی استفاده کنیم.

پایان خبر/

مطالب مرتبط:

رشد اقتصادی و توسعه بدون داشتن جمعیت جوان و فعال شوخی است