به گزارش خبرنگار صدای حوزه، سیدهاشم رضوی، کارشناس مستئل منطقه، طی یادداشتی به فضای جدید روابط عربستان و سوریه اشاره کرده است که در ادامه این نگاشته را ملاحظه می کنید:
سعودی که در سالهای گذشته بزرگترین منبع تسلیح گروه‌های مخالف دولت سوریه و پیگیرترین کشور سرنگونی نظام دمشق بود، دو روز قبل اعلام کرد روابط خود با سوریه را عادی سازی کرده که این موضع با توجه به تحولات منطقه در هفته های اخیر و به خصوص پس از توافق ریاض-تهران دور از انتظار نبود. اما نکته قابل تامل ماراتون دیپلماتیک سعودی برای بازگرداندن سوریه به اتحادیه عرب بود که در پایان روز یکشنبه هفته جاری به ثمر رسید و وزرای خارجه این اتحادیه پس از نشستی فوق‌العاده در مقر اتحادیه در قاهره، با بازگرداندن کرسی این عضو موسس اتحادیه پس از ۱۲ سال تعلیق، به دولت دمشق موافقت کرده و اعلام گردید هیئت سوری از این پس در جلسه‌های اتحادیه عرب شرکت خواهد کرد و دولت سوریه از این پس عضو کامل اتحادیه عرب است.
بر اساس گزارش‌ها در این جلسه ۱۳ عضو از ۲۲ عضو اتحادیه عرب شرکت کرده بودند که همه این ۱۳ کشور از تصمیم برای بازگشت سوریه به این سازمان حمایت کرده‌اند. هر چند اتحادیه عرب غالبا تلاش می‌کند که تصمیم‌های خود را بر اساس اجماع میان همه اعضا بگیرد، اما بر اساس ساز و کار داخلی این سازمان اکثریت اعضای حاضر در جلسه برای تصویب یک تصمیم کافی است.
اتحادیه عرب که در اواخر سال ۲۰۱۱ و تنها چند هفته پس از آغاز ناآرامی در برخی شهرهای سوریه در نشستی شتابزده و مشابه نشست فوق از حیث وضعیت و مشارکت کنندگان و محل انعقاد نه تنها عضویت سوریه را تعلیق کرد بلکه از معارضین سوری دعوت به عمل آورد تا با شرکت در در نشست اتحادیه چشم انداز خود را برای مرحله انتقالی بعد از اسد مطرح کنند تا به رسمیت شناخته شده و کرسی سوریه در اتحادیه عرب تحویل آنان گردد! تصمیمی که با موافقت اکثر اعضا اتخاذ گردید و جز سوریه، لبنان و یمن که با آن مخالفت کردند و عراق که از رای دادن خودداری کرد، مخالفی نداشت.
همچنین در این نشست مقرر گردید همه نوع تبادل تجاری با دولت دمشق متوقف گردد، پروازها از و به این کشور لغو شود و درخواست گردید اعضا سفرای خود را فراخوانده و روابط دیپلماتیک با سوریه قطع نمایند. این اتفاق چند هفته بعد رخ داد و ۵ کشور بحرین کویت عمان سعودی و امارات در فوریه سال ۲۰۱۲ به تاسی از قطر که پیش از همه و در اواسط سال ۲۰۱۱ سفیر خود را فراخوانده بود و سفارتخانه را تعطیل کرده بود، اقدام به فراخوندن سفرا نمودند و جز عمان که روابط خود را با دولت سوریه حفظ کرد، بقیه کشورها به این روابط پایان دادند.
در ادامه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به رهبری قطر و سعودی، پیش از نشست سال ۲۰۱۳ سران اتحادیه عرب در دوحه با هدف مشروعیت زدایی از حکومت سوریه، اعضای را تحت فشار قرار دادند تا کرسی سوریه در اتحادیه به اپوزسیون دولت دمشق واگذار گردد. این اقدام در حالی انجام شد که قدرت در سوریه و کنترل پایتخت و سایر ارکان حاکمیتی در این کشور همچنان در اختیار دولت رسمی و قانونی بشار اسد بود. در همین راستا حمد بن جاسم وزیر خارجه وقت قطر اعلام می کند که معاذ الخطیب، رئیس ائتلاف ملی مخالفین دولت سوریه برای حضور در نشست سران اتحادیه عرب و نشستن بر صندلی بشار اسد در این اتحادیه، به قطر دعوت شده است!
این نشست یکی از عجیب ترین و سنگین ترین نشست ها علیه دولت سوریه بود و نه تنها به شورش علیه دولت مشروع سوریه رسیمت داد بلکه سران عرب با تصمیماتی غیرمسولانه باعث شدند جنگ داخلی در سوریه شدت بگیرد. نبیل العربی دبیرکل وقت اتحادیه بدون اشاره به جنایات و مسولیت مسلحین شورشی دولت سوریه مقصر خون های ریخته شده خواند و حمد بن خلیفه، امیر وقت قطر خواهان محاکمه سران نظام اسد در دادگاه های بین المللی می شود. احمد داوود اغلو، نخست وزیر ترکیه نیز به دوحه میرود و به عنوان سخنران افتتاحیه، خواستار واگذاری کرسی سوریه در سازمان ملل سوریه به ائتلاف ملی مخالف می شود!
رویاپردازی ائتلاف ضد حکومت سوریه در این نشست به حدی جدی بود که در بیانیه پایانی کنفرانس بر ارسال سلاح به سوریه تاکید و آورده شد، “هرکشوری برپایه تمایل خود می‌تواند تمام وسایل دفاع از خود از جنگ‌افزارهای نظامی را برای حمایت از ایستادگی مردم سوریه و ارتش آزاد ارائه دهد”. که البته این بند با مخالفت عراق، الجزایر و لبنان مواجه شد اما این کشورها نتوانستند بر روند تصمیم گیری تاثیر گذاشته و آن را از بیانیه حذف کنند. الخطیب نیز خواستار مداخله پررنگ تر آمریکا در جنگ علیه دولت سوریه و فعال شدن سپر موشکی ناتو در سوریه شد.
این تصمیم اعراب دیری نپایید و یک سال بعد نبیل العربی اعلام کرد که کرسی سوریه از مخالفان حکومت دمشق پس گرفته شد و از آن تاریخ تاکنون خالی مانده بود.
امارات پیشگام عادی سازی روابط با دمشق
امارات متحده عربی که سال ۲۰۱۳ در همراهی با دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس روابط خود با سوریه را قطع کرده بود را باید پیشگام بازگرداندن سوریه به محیط عربی و اتحادیه عرب دانست. اماراتی‌ها پس از بالا گرفتن اختلاف با قطر از عمده مخالفین دولت سوریه در شورای همکاری خلیج فارس، در روزهای پایانی سال ۲۰۱۸ اقدام به بازگشایی سفارتخانه خود در دمشق نمودند. اماراتی ها هرچند مخالفین دولت سوریه را در سالهای ابتدای شورش علیه دولت سوریه حمایت کرده بودند اما به دلیل چیرگی بُعد اسلامگرایی بر عمده معارضین سوری، ابوظبی تقویت آنان را خطری می دید که می تواند در آینده مجددا به کشورهای عربی خلیج فارس سرایت کرده و سال‌ها تلاش این کشور برای سرکوب اسلامگرایان در امارات را خنثی کند.
اما با توجه به شبه اجماعی که کشورهایی مانند سعودی، قطر و ترکیه و غرب علیه دمشق ایجاد کرده بوند، برقراری روابط با دولت اسد را پرهزینه کرده بود و مانعی جدی بر سر راه توسعه روابط با سوریه به حساب می آمد. اپیدمی کرونا در سال ۲۰۲۰ فرصت مناسبی را برای امارات بوجود آورد تا با ارائه کمک های بهداشتی به سوریه علاوه بر کمک به سوریه برای مبارزه با کرونا با این اجماع نیز مقابله کند.
تماس ولیعهد وقت امارات، محمد بن زاید با بشار اسد در مارس ۲۰۲۰ و تاکید بر تنها نگذاشتن سوریه در مقابله با کرونا نشان دهنده تصمیم ابوظبی برای توسعه روابط با دمشق بود. هرچند پس از این تماس مخالفین عادی سازی روابط اعراب با دولت سویه به انتقاد از بن زاید پرداختند اما وضعیت اپیدمی در جهان و ضرورت کمک به کشورهای درگیر و کمتر برخوردار فضایی از آزادی عمل را برای امارات بوجود آورده بود.
با این وجود جیمز جفری نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه در ژوئن ۲۰۲۰ در واکنش به سفر یک هیئت اماراتی به دمشق برای بازگشایی رسمی سفارت ابوظبی در این شهر گفت که سفر هیئت اماراتی به سوریه کمکی به اجرای قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت و پایان درگیری های سوریه کمکی نخواهد کرد و امارات می داند ما به شدت مخالف عادی سازی روابط با سوریه هستیم و هرگونه فعالیت اقتصادی در سوریه را با تحریم “سزار” پاسخ خواهیم داد.
در آن هنگام برخی تحلیلگران بر این عقیده بودند که ایالات متحده به درخواست و اصرار سعودی با هرگونه نزدیکی اعراب به سوریه مخالفت می کند. با وجود این تهدیدات، در نوامبر ۲۰۲۱ عبدالله بن زاید، وزیر خارجه امارات به دمشق سفر و با بشار اسد ملاقات کرد. در آن دیدار بن زاید حمایت رسمی کشورش از بشار اسد را اعلام و گفت، اطمینان دارد سوریه تحت رهبری بشار اسد قادر به غلبه بر چالش های تحمیل شده بر این کشور خواهد بود.
این دیدار نیز هرچند با واکنش منفی ایالات متحده روبرو شد و ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا از نارضایتی دولت ایالات متحده از این دیدار و نگرانی این کشور از گسترش روابط میان سوریه و اعراب سخن گفت، اما نقطه عطفی در روابط میان دمشق و آن بخش از کشورهای عربی خلیج فارس بود که تا پیش از آن مصرانه بر حذف اسد از صحنه سیاسی سوریه پا می فشردند.
امارات اکنون و پس از دو سفر رسمی بشار اسد به این کشور در سال های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ یکی از مهمترین شرکای تجاری سوریه به شمار می رود که از نظر حجم مبادلات تجاری با این کشور بالاترین حجم را میان کشورهای عربی به خود اختصاص داده و در تجارت خارجی سوریه رتبه سوم را دارد و بیش از ۱۴ درصد از حجم تجارت خارجی سوریه را به خود اختصاص داده است. افزون بر این مسؤلین مختلف اماراتی همچون وزیر خارجه و دیگر مقامات ارشد این کشور در جریان برگزاری نمایشگاه اکسپو در سال ۲۰۲۱ در دبی بارها با حضور در غرفه سوریه بر ضرورت حمایت از اقتصاد آسیب دیده سوریه تاکید کردند. همچنین در جریان دیدار وزرای اقتصاد دو کشور در نمایشگاه بر تقویت تجارت و احیای شورای تجاری میان دو کشور برای افزایش مبادلات اقتصادی تاکید شد.
خروج همزمان و بازگشت تدریجی
برخی از کشورهای اتحادیه عرب مانند الجزایر، عمان، عراق، لبنان به دلایلی چون ارتباط دیرینه و مستحکم با سوریه یا دوری از تنش در روابط خارجی یا نفوذ بالای گروه های حامی سوریه در آن کشورها روابط خود با سوریه را پس از اتفاقات سال ۲۰۱۱ حفظ کردند اما کشورهایی مانند بحرین، مصر و اردن، تونس به تدریج و پس از افزایش تحرکات امارات در سوریه حرکت به سوی دمشق را آغاز کردند.
تنها یک روز پس از بازگشایی سفارت امارات در دمشق، بحرین اعلام کرد فعالیت این کشور در دمشق و همچنین سفارتخانه سوریه در منامه فعال هستند و پروازهای بین دو پایتخت برقرار است. بحرین در دسامبر ۲۰۲۱ سفیر خود را نیز به دمشق بازگرداند. سفیر بحرین در جریان تقدیم استوار نامه خود به وزیر خارجه سوریه با اعلام حمایت بحرین از تمامیت ارضی سوریه و بدون توجه به تحریم‌های اقتصادی غرب علیه سوریه بر فعال سازی توافقنامه های همکاری اقتصادی میان دو کشور و ارتقای تجارت دو کشور به بالاترین حد ممکن تاکید کرد.
کویت دیگر کشور عضو شورای خلیج فارس بود که پس از بازگشایی سفارت امارات، زمزمه هایی مبنی بر بازگشایی سفارت آن در دمشق به گوش رسید. اما به نظر می رسد نفوذ بالای سلفی‌های مخالف حکومت سوریه در این کشور و ابراز مخالفت آنان با عادی سازی روابط با دولت سوریه باعث شد حکومت این کشور بازگشایی سفارت را به تصمیم اتحادیه عرب منوط کند. با این وجود خالد جارالله معاون وزیر خارجه کویت چند روز پس از انتشار این این خبر از گشایش هایی سخن گفت که به زودی در روابط کشورهای عربی و دولت سوریه رخ خواهد داد و منجر به بازگشایی سفارتخانه ها و دیدارهایی میان مقامات ارشد دو طرف خواهد شد.
اردن نیز که در سال ۲۰۱۴ اقدام به اخراج سفیر سوریه از امان کرده بود، در ژانویه سال ۲۰۱۹ و چند هفته پس از بازگشایی سفارت امارات، سطح نمایندگی دیپلماتیک خود در دمشق را ارتقا داد. روند رو به رشد روابط دو طرف با سفر وزیر صنایع اردن به دمشق و رایزنی برای تقویت روابط تجاری دو کشور ادامه یافت و با دیدار فرمانده ارتش اردن با وزیر دفاع سوریه به حوزه نظامی نیز گسترش پیدا کرد و مرز میان دو کشور بازگشایی و پروازها برقرار گردید.
در هفته های گذشته نیز اردن در کنار سعودی فعالیت دیپلماتیک قابل ملاحظه ای برای بازگرداندن سوریه به اتحادیه عرب از خود نشان داد؛ از اظهار نظر مسولین این کشور مبنی بر ضرورت بازگشت سوریه به جمع کشورهای عربی و حمایت از تمامیت ارضی این کشور و تلاش بر حل سیاسی مشکلات باقیمانده در سوریه و مقابله با تروریست‌ها گرفته تا میزبانی اجتماع وزرای خارجه سوریه مصر عراق و سعودی که به نوعی پیش نشست وزرای خارجه عرب با سوریه به حساب می آمد.
مصر نیز که در دوره های مختلف تاریخی از جمله در دوره جمال عبدالناصر ائتلافی حاکمیتی با سوریه تشکیل داده بودند پس از به قدرت رسیدن اسلامگرایان اخوانی در این کشور، بنای ناسازگاری با حکومت سوریه را گذاشت تا اینکه در سال ۲۰۱۳ محمد مرسی رئیس جمهور وقت مصر طی سخنرانی خود در کنفرانسی که به نام “برای حمایت از سوریه” و تنها دو هفته پیش از کودتای نظامیان علیه دولتش که منجر به عزل وی انجامید، اعلام کرد روابط مصر با سوریه را قطع و سفارتخانه این کشور را در حمایت از سلفی های مخالف دولت تعطیل می کند.
سرنگونی حکومت مرسی با استقبال دمشق مواجه شد و نظامیان به رویکرد تنش‌زای حکومت اخوان در برابر سوریه پایان دادند اما تاثیر پذیری مصر از سیاست ایالات متحده و کشورهای عربی خلیج فارس به ویژه سعودی و امارات، برقراری روابط میان دو کشور را به تاخیر انداخت. با این وجود علی مملوک، رئیس سازمان امنیت سوریه در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۸ به دعوت رئیس سازمان اطلاعات مصر به این کشور سفر کرد که نشان دهنده وجود روابط نظامی و امنیتی میان دو کشور علیرغم فقدان روابط دیپلماتیک علنی است.
در سال ۲۰۲۱ وزیران خارجه دو کشور در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل با یکدیگر دیدار کردند که منجر به باز شدن کانال های جدیدی در روابط دو کشور شد. اما زلزله فاجعه بار ماه فوریه سال جاری افقی متفاوت در روابط مصر و سوریه گشود. عبدالفتاح السیسی ساعاتی پس از زلزله در تماس با بشار اسد بر ایستادگی مصر در کنار دولت و ملت سوریه تاکید کرد. مسؤلین عالیرتبه مصری همچون رئیس مجلس و وزیر خارجه نیز با سفر به دمشق و دیدار با رئیس جمهور سوریه و دیگر مقامات سوری بر اهمیت بازگشت سوریه به اتحادیه عرب تاکید کردند که این مواضع حمایت مصر از دولت سوریه ارزیابی شد.
توافق ایران و سعودی در نیمه ماه مارس عادی سازی روابط میان دمشق و قاهره را سرعت قابل توجهی بخشید و فیصل مقداد وزیر خارجه سوریه دو هفته پس از این توافق و بعد از ۱۲ سال به قاهره سفر کرد و مورد استقبال گرم مصری ها قرار گرفت.
سعودی؛ از تامین سلاح شورشیان تا رایزنی فشرده برای بازگشت اسد به اتحادیه عرب!
سعودی به همراه قطر سرسخت‌ترین دشمنان دولت سوریه پس از سال ۲۰۱۱ و تامین کنندگان سخاوتمند مالی مسلحین مخالفین دولت سوریه به شمار می آمدند. عادل الجبیر وزیر خارجه وقت سعودی، مصرانه پیگیر سرنگونی نظام اسد بود و دولت متبوعش مخالفین را اعم از ارتش آزاد و سلفی های جیش اسلام و دیگر گروه های تروریستی فعال در سوریه را مورد حمایت نظامی و مالی رسمی و علنی قرار می داد، به گونه ای که در سال ۲۰۱۳ به نوشته فاینانشال تایمز، بزرگترین تامین کننده سلاح مخالفین اسد، رژیم سعودی بود. همچنانکه سعودی در تعامل با ایالات متحده هزینه آموزش نظامی شورشیان سوری را نیز تقبل کرده بود.
این دو کشور اما امروز در تضادی آشکار مواضعی کاملا متباین اتخاذ کرده اند. پیگیری تحولات روابط ریاض- دمشق نشان می دهد چرخش مواضع سعودی از سال‌ها پیش و شاید از هنگام به قدرت رسیدن بن سلمان و تشدید سرکوب سلفی‌ها در عربستان کلید خورد و برکناری عادل الجبیر از هرم دستگاه دیپلماسی یکی دیگر از نشانه‌های این تغییر سیاست بود. زیرا اساسا سرنگونی نظام اسد پروژه ای بود که طیفی از امنیتی‌های وابسته به ایالات متحده به رهبری بندر بن سلطان و سیاسیون متمایل به اسلامگرایان در زمان حکومت ملک عبدالله آن را پیش می بردند اما با قدرت گرفتن بن سلمان خالد الحمیدان رئیس سازمان اطلاعات سعودی به دمشق رفت و مذاکرات امنیتی میان دو طرف آغاز شد و به اخراج معارضین حکومت سوریه از عربستان منتهی گشت.
هشدار سعودی به ترکیه پس از این مذاکرات نسبت به حمایت آنکارا از اسلامگرایان سنی در منطقه، از جمله در نوار شمالی سوریه که خارج از کنترل اسد است و ابراز نگرانی نسبت به فعالیت این گروه ها در آن مناطق نشان دهنده بخشی از دلایل ریاض در عادی سازی روابط با دمشق است. تهدیدی که بن زاید نشان داد چند سال پیش از بن سلمان آن را درک کرده و خود را از ورطه‌ای که ممکن بود در صورت پیروزی اسلامگرایان سوری، شراره های آن به سرعت در کشورهای مستعد حاشیه خلیج فارس شعله ور شود رهانیده است. چرا که آتش بیاری سعودی در معرکه دمشق پس از تغیییر سیاست سعودی در دوره بن سلمان در تضاد آشکار با منافع و اهداف در حال پیگیری سعودی‌ها قرار دارد و تنها جنبه رقابت با ایران آن قابل توجه است که آن نیز پس توافق اخیر دو کشور در معادله هزینه-فایده قابل توجیه نیست.
از این روست که سعودی در روزهای گذشته و پیش از اجلاس سران اتحادیه عرب در ریاض توان دستگاه دیپلماسی و شخص وزیر خارجه را مامور کرد تا کشورهای مخالف حضور سوریه در کنفرانس را قانع به همراهی با نظر جدید پادشاهی نمایند. کشورهایی که برخی از آن‌ها در سالهای پیش با فشار حکومت سعودی مجبور به فراخواندن سفیر، قطع روابط با دمشق و پیوستن به صف مخالفان اسد شده بودند.
