به گزارش صدای حوزه، حجت الاسلام ابراهیم شریفی، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر مرکز تحقیقات اسلامی مجلس طی یادداشتی به موضوع “حوزه های علمیه؛ حافظان دین‌داری مردم در طوفان مدرنیته” پرداخته است که در ادامه مطالعه می نمایید:
با شروع دوران مدرنیته، گمان‌ها بر این بود که دیگر چیزی با عنوان دین و دین‌داری باقی نخواهد ماند؛ تا به حدی که دین را همسان با خرافات و به‌نوعی افیون توده‌ها معرفی می‌کردند. حال در این طوفان مدرنیته، حوزه های علمیه بودند که نقشی محوری در دین‌داری مردم ایران و برخی دیگر از جوامع شیعه در اقصی‌نقاط جهان به‌ویژه در سده اخیر داشته‌اند. این نقش‌آفرینی در ابعاد مختلفی مانند حفظ عقاید دینی، مقابله با تهاجم فرهنگی غرب، بسیج اجتماعی، ارائه الگوی عملی دین‌داری، تأثیرگذاری سیاسی و… قابل بررسی است که به برخی از آن‌ها به‌صورت تفصیلی پرداخته می‌شود:
حفظ و ترویج معارف اصیل اسلامی در حوزه های علمیه
دین‌داری مردم در طول ادوار مختلف به جهت نفوذ جریان‌های ضد دینی همچون فراماسون‌ها، کمونیست‌ها و بهائی‌ها در بدنه حکومت‌های مستبد، دچار خدشه می‌شد؛ به‌طور نمونه در دوران رضاخان و پس از آن، جریان‌های سکولار تقویت شدند و تفکرات مارکسیستی شدت گرفتند که در مقابل، حوزه‌های علمیه با این جریان‌ها مقابله کردند و از عقاید حقه شیعه دفاع کردند. از سویی شخصیت والایی همچون آیت‌الله بروجردی با تقویت بنیه علمی حوزه، مانع نفوذ اندیشه‌های الحادی شدند و با تربیت مبلغان، مساجد و حسینیه‌ها را به کانون‌های آموزش دینی تبدیل کردند و از سویی دیگر علامه طباطبایی با تألیف المیزان و تدریس فلسفه و تربیت شاگردان بسیاری به این قسم شبهات، پاسخ‌های عقلانی می‌دادند. فعالیت‌های علمی علامه جعفری در مناظرات با برتراند راسل یا شهید مطهری در مباحثات با روشنفکران سکولار نیز نمونه‌هایی از این تلاش‌هاست.
در برهه‌های مختلف، شاهد اهتمام حوزه‌های علمیه به نسل جوان هستیم. به‌طور نمونه بعد از انقلاب، برخی مراجع مانند آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله صافی گلپایگانی با نوشتن رساله‌های عملیه به زبان روز با این نسل ارتباط بیشتری می‌گیرند. امروزه نیز شاهد ورود حوزه به عرصه‌های جدید علمی و پاسخ به مسائل جدید مثل پزشکی، بانکداری و فضای مجازی هستیم.
راه‌اندازی صدها پایگاه اینترنتی، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی، تولید و انتشار برنامه‌های تلویزیونی معارف دینی به زبان روز، تلاش‌هایی است که حوزه‌های علمیه برای تطبیق زندگی مدرن با دین‌داری مردم انجام داده‌اند تا در دنیای مدرن، مردم از آسیب‌های آن در امان باشند.
نمونه دیگر تأثیر حوزه های علمیه بر دین‌داری مردم در تأکید بر فرایض دینی است؛ مانند آموزش احکام نماز، روزه، حجاب و خمس، این اعمال را به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم تبدیل کردند. گسترش نماز جماعت در مساجد و ادارات را باید تحت‌تأثیر روحانیون دانست. در بازار سنتی ایران هم فتواهای مراجع در راستای ترویج صداقت و امانت‌داری با حکم حرمت ربا و ضرورت رعایت تجارت حلال بر رفتار اقتصادی مردم تأثیر گذاشت.
بیشترین حوزه تأثیر حوزه های علمیه در دین‌داری مردم، تأثیر بر سبک زندگی و اخلاق فردی و اجتماعی بوده است؛ ایفای نقش اساسی در احیای سنت‌های مذهبی همچون عزاداری محرم، برگزاری باشکوه مراسم معنوی شب‌های قدر و اعتکاف، برگزاری جشن‌های مذهبی مثل نیمه شعبان نقش کلیدی داشتند. حوزه با داشتن بزرگانی همچون آیت‌الله بهجت، آیت‌الله بهاءالدینی در عرصه اخلاق نیز سردمدار بوده است و با ارائه توصیه‌های اخلاقی از سوی این بزرگان، بر زندگی مردم تأثیر گذاشتند.
ایستادگی در برابر سیاست‌های ضددینی حکومت پهلوی
حکومت پهلوی یکی از اصلی‌ترین منادیان مدرنیته و مرجعی برای دین‌زدایی بودند که از هیچ تلاشی در این زمینه دریغ نکردند؛ بارزترین آن، موضوع کشف حجاب بود که اولین مخالف آن، علما و حوزه های علمیه بودند؛ مانند آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی، آیت‌الله سیدحسن مدرس و… که از بزرگ‌ترین مخالفان در برابر سیاست‌های ضداسلامی رضاخان به‌شمار می‌آمدند.
در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ نیز روحانیون با تبلیغ ارزش‌های اسلامی، در مقابل نفوذ فرهنگ غربی مقاومت کردند و تاوان سنگینی هم بابت این ایستادگی پرداخت کردند؛ خود شخصیت والای امام خمینی(ره) در سخنرانی‌های خود همواره بر خطر تهاجم فرهنگی غرب تأکید داشتند و شاگردان ایشان به تبعیت از ایشان زبان به ذمّ این ارزش‌های دین‌زدا باز می‌کردند.
ایفای نقش جدی در انقلاب از شبکه‌سازی تا تولید نظریه
به‌راستی باید مردم ایران را در انقلاب اسلامی میدان‌دار اصلی نامید و این، ممکن نبود جز از طریق روحانیت و حوزه های علمیه که در تبیین مبانی انقلاب و تهییج مردم و بصیرت‌بخشی نسبت به حاکمیت دین‌گریز، نقشی اساسی داشتند؛ حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه قم با تبدیل مساجد به پایگاه‌های انقلاب و با استفاده از شبکه‌های روحانیت، مردم را علیه حکومت پهلوی، بسیج کردند. قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به رهبری امام خمینی(ره) تجلی این شبکه‌سازی بود که آن را به نقطه عطفی در بیداری اسلامی مردم تبدیل کرد. در ادامه نیز، حوزه های علمیه با ارائه نظریه ولایت فقیه درواقع، الگویی برای حکومت اسلامی ارائه دادند که در دین‌داری سیاسی مردم تأثیر بسزایی گذاشت.
اگر امروزه دین‌داری در جامعه ایران نسبت به بسیاری از کشورهای اسلامی پویاتر است، بخش عمده‌ای از آن، مرهون نقش حوزه های علمیه خصوصاً در صد سال اخیر است؛ حوزه های علمیه نه‌تنها از دین‌داری مردم، حفاظت کردند، بلکه آن‌را به یک سبک زندگی فعال و پویا تبدیل کردند که در تمام زوایای جامعه نفوذ دارد و توانسته است قدرت پاسخگویی به نیازهای بشر معاصر را داشته باشد که این نقش‌آفرینی، ادامه مسیر امامان معصوم(ع) و علمای سلف در حفظ و نشر دین است.
