سقیفه در مدینه زیاد بوده اما بنی ساعده جزو سقیفه های راهبردی و تصمیم ساز بود

به گزارش صدای حوزه، ویژه برنامه سوره با عنوان «سوره؛ فصل سقیفه» از شب گذشته (سه شنبه هفتم دی ماه) از شبکه چهار سیما پخش شد و به مدت ده شب ادامه دارد.

در اولین قسمت این فصل دیانی، کارشناس مجری برنامه با محمدحسین رجبی دوانی پژوهشگرتاریخ اسلام درباره موضوع روایت سقیفه گفتگو کرد.

دیانی در ابتدای برنامه از رجبی دوانی پرسید که اولین رگه های بحث از جانشینی پیامبر را در چه مقطعی از تاریخ اسلام می توانیم بررسی کنیم؟

رجبی دوانی پاسخ داد: این مسئله سابقه طولانی دارد و اختصاص به غدیر خم ندارد. غدیر خم پایان سفارش های پیغمبر (ص) و رسمیت دادن به جانشینی ایشان بود نه اینکه فی البداهه در غدیر مطرح شود و همانجا هم بخواهند از مردم برای حضرت علی (ع) بیعت بگیرند. شیعه تا زمان آل بویه امکان اینکه دست به قلم ببرد و تاریخ بنگارد نداشته است بنابراین اغلب منابع معتبر تاریخی مثل تاریخ طبری مربوط به اهل تسنن است که ما هم به آنها رجوع میکنیم. در تاریخ طبری هم به وضوح به موضوع جانشینی حضرت علی (ع) با عنوان «یوم الانذار» اشاره شده است.

وی افزود: راجع به جزئیات واقعه سقیفه ما در منابع شیعی هیچ چیزی نداریم و تمام انچه شیعیان در اینباره نقل می کنند از منابع اهل تسنن است. البته شیعه راجع به پیامدها و علت وقوع سقیفه بحث کرده اما درباره جزئیات آن حرفی نزده و هرچه هست مربوط به منابع معتبر اهل تسنن است. این منابع عموماً مربوط به قرن چهارم است. در تاریخ طبری هم آمده است که پیامبر با صراحت گفتند که حضرت علی (ع) برادر، وصی و جانشین من است و حرف او را بشنوید و اطاعت کنید. اولین کسی که با امام علی (ع) به عنوان جانشنین برحق پیامبر (ص) در همان روز بیعت کرد، حضرت خدیجه (س) بوده است.

این تاریخ پژوه ادامه داد: وقتی مورخان برجسته و معتبری مثل ابن اسحاق و یعقوبی درمنابعشان آورده‌اند که زمان رحلت پیامبر، عموم مهاجران و انصار شک نداشته اند که حضرت علی (ع) به خلافت می‌رسد. یعنی شواهد و قرائن انقدر آشکار بوده است که شکی برای مهاجر و انصار وجود نداشته است. حدیث منزلت که از احادیث متواتر است که هم شیعه هم سنی نقل کرده اند در شان امام علی (ع) بیان شده است. تفسیر این حدیث در قرآن کریم است.

سپس دیانی پرسید آیا جامعه زمان پیامبر فهم و درکی از دنیای بدون پیامبر دارند یا از پیامبر تصویر اسطوره ای دارند که همیشه هست؟

رجبی دوانی بیان کرد: اگر کسی به پیغمبر (ص) ایمان داشته بود باید به این موضوع یقین پیدا می کرد که پیغمبر هم روزی از دنیا خواهد رفت چون قرآن خطاب به پیامبر فرموده است که تو خواهی مرد همانطور که همه می میرند. بنابراین قرآن کریم به صراحت از مرگ رسول خدا (ص) سخن می گوید. علاوه براینکه هفتاد روز پیش از رحلت واقعه غدیر اتفاق افتاده و قبل تر از آن هم در حجه الوداع ایشان به صراحت گفتند که من به زودی از میان شما خواهم رفت و شما سال آینده بدون من به حج می آیید. بنابراین جامعه صدر اسلام درک و آمادگی اینکه قرار است پیامبر از میان آنها برود را دارد.

وی اضافه کرد: اینکه مهاجران و انصار شک نداشتند که امام علی (ع) به خلافت می رسد به دلیل کثرت سفارش ها و تاکیدات پیامبر (ص) بوده است نه اینکه خودشان می خواستند حضرت را در این جایگاه ببینند. مهاجران عمدتاً قریشی هایی هستند که در مکه اسلام آوردند و با حضرت به مدینه آمدند و هجرت کردند.

مهاجران قریشی عموماً نسبت به امام علی (ع) بغض داشتند و دلیلش هم دو مسئله است؛ یکی اینکه حضرت علی (ع) را یک جنگ آور و قاتل کسان خود می دانستند یعنی رگه های جاهلیت حتی بعد از اسلام آوردن هم وجود داشته است و سابقه ایثارگری حضرت علی (ع) که جان خودش را در خطر می‌انداخت برای او یک نکته منفی لحاظ می‌شود.

دومین دلیل هم اینکه این افراد به فضیلت های امام علی (ع) و تعاریف گسترده خدا و پیامبر نسبت به ایشان داشتند حسادت می‌کردند به طوریکه حتی زبیر که طرفدار پیامبر و جانشینی امام علی (ع) بود به رابطه نزدیک پیامبر و امام علی (ع) حسادت می ورزید؛ در آیات و روایات مختلف امده است که حدود ۷۰۰ آیه قرآن در تعریف و تجلیل حضرت علی (ع) نازل شده است.علاوه براین، آنها اعتقاد داشتند خلیفه گری باید در خاندان قریش بچرخد و به امام علی (ع) نرسد. بنابراین این سه دلیل باعث شد مهاجران جانشینی امام علی (ع) را برنتابند.

سپس مجری برنامه پرسید که دوگانه مهاجرین و انصار از چه زمانی شکل می‌گیرد و چه زمانی وجه رقابتی به خود می‌گیرد؟

این استاد تاریخ اسلام اضافه کرد: همانطور که گفتم مهاجران شامل کسانی هستند که با حضرت به مدینه آمده اند به علاوه کسانی دیگر مثل ابوذر و سلمان فارسی. این گروه اقلیتی در مدینه بودند. انصار هم شامل دو قبیله اوس و خزرج وساکنین اصیل عرب مدینه بودند که به برکت دعوت پیامبر تنازع اوس و خزرج از بین رفت. به برکت حضور پیامبر میان انصار و مهاجرین برادری ایجاد شده بود و دیگر اختلاف و دعوایی بینشان نبود. انصار برخلاف مهاجران که نسبت به امیرالمومنین (ع) بغض داشتند جزو محبان اهل بیت بودند و به حب اهل بیت معروف بودند.

دیانی سپس بیان کرد در گزارش ها آمده است که انصار سقیفه را تشکیل می دهند چه چیزی باعث این اتفاق شد؟

رجبی دوانی ادامه داد: انصار دو مسئله را مدنظر قرار دادند و بنا را براین گذاشتند که امام علی (ع) حتماً توسط مهاجران کنار زده می شود. دو مسئله این بود؛ یکی اینکه آنها نسبت به حسادت و رقابت انصار نسبت به امام علی (ع) آگاه بودند. مسئله دوم اینکه در روزهای آخر پیامبر، ایشان سفارش انصار را به مهاجرین می‌کند وتاکید دارد که بعد از من با انصار به خوبی رفتار کنید.

وی اضافه کرد: وقتی به ولایت خیانت می شود همه چیز به هم می ریزد. سقیفه در مدینه زیاد بوده اما سقیفه بنی ساعده جزو سقیفه هایی بوده که هروقت قرار بود تصمیم مهمی گرفته شود در آنجا جمع می شدند.

بعد از هجرت، سقیفه بنی ساعده به این معنی اعتبار نداشت اما به محض رحلت پیامبر (ع) سقیفه دوباره همان کارکرد را پیدا کرد که بزرگان انصار محرمانه و دور از چشم مهاجران در آن سقیفه جمع شوند و برای انتخاب جانشین پیامبر تصمیم بگیرند چون خودشان را برای جانشینی پیامبر محق می دانستند و فکر می‌کردند مهاجرین نسبت به امام علی (ع) بغض دارند پس می توان به جای پیامبر یک جانشین دیگری غیر از امیرالمومنین (ع) تعیین کرد. در واقع شرایط دوباره به دوران جاهلیت و مباحث قبیله گری برگشت.

این پژوهشگر و نویسنده تاریخ اسلام در توضیح اینکه چرا انصار موفق نمی شوند گفت: انصار تحلیل نابجا و غلطی داشتند و تصور می کردند که به اعتبار اکثریت می توانند قدرت را قبضه کنند و مهاجرین چاره ای جز پذیرش ما ندارند. برای همین هم سقیفه را تشکیل دادند. آنها سقیفه را تشکیل دادند که قدرت دستشان بیفتد ولی در واقع فضا و تریبون را در اختیار کسانی قرار دادند که از آنها فرار می کردند در واقع از چیزی که ترس داشتند به دست خودشان پدید آوردند. انصار فکر می کردند در نبود پیامبر چون در اکثریت هستند می توانند جای ایشان را  بگیرند.

رجبی دوانی در ادامه در خصوص شخصیت سعد بن عباده گفت: در انصار سعدبن عباده، کاریزما داشت و حتی اوسی ها هم او را به عنوان رهبر خودشان پذیرفته بودند و از قبل اسلام هم رئیس خزرج بوده است. تعصب انصاری هم داشته است و انصار را سزاوار جانشین پیامبر معرفی می کند. شیعه روز رحلت پیامبر را ۲۸ صفر می داند اما اهل تسنن روز ولادت پیامبر (ص) را روز رحلت ایشان می دانند ولی در اینکه روز رحلت دوشنبه بوده است شکی نیست. در همان روز دوشنبه مدینه دو چهره پیدا می‌کند؛ یکی چهره ظاهری که عزادار است و چهره دیگر که پنهان است چهره سقیفه است که به صورت پنهانی دنبال تصمیم برای جانشینی است.

وی در پایان گفت: اگر انصار سقیفه را تشکیل نمی دادند مهاجرین به خاطر در اقلیت بودنشان هرگز نمی توانستند مدعی حکومت پیامبر شوند. خبط انصار هم این بود که نمی دانستند که مهاجران در میان خودشان عامل نفوذی دارند و بین اینها اختلاف می اندازند. در منابع معتبر مختلف ذکر شده که ابوبکرهنگام مرگ بابت یک کاری تاسف می خورد و آن هم اینکه کاش از پیغمبر پرسیده بودم که آیا انصار در امر خلافت سهم دارند یا نه؟