به گزارش صدای حوزه، حجت الاسلام محمد هادی عباسی به مناسبت صدسالگی بازتاسیس حوزه علمیه قم، طی یادداشتی به بررسی فرازها، فرودها، چالش های حوزه علمیه پرداخته است و همچنین راهکارهایی را در ارتباط با بازسازی نقش تمدنی حوزه نیز ارائه کرده است که در ادامه مطالعه می نمایید:
مقدمه
حوزه علمیه قم در طول یک قرن گذشته، نه‌تنها پایگاه اصلی ترویج معارف شیعی، بلکه یکی از مؤثرترین کانون‌های سیاسی، فرهنگی و تمدنی جهان اسلام بوده است. بازخوانی تجربه این صد سال، از زمان تأسیس تا امروز، می‌تواند ما را در بازتعریف مسیر آینده حوزه و نسبت آن با تمدن‌سازی اسلامی در گام دوم انقلاب یاری دهد.
۱. تأسیس حوزه علمیه قم؛ بازتولید سنت در بستر مدرن
بازتأسیس حوزه قم به‌وسیله آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۴۰ق/۱۳۰۱ش، تلاشی در جهت نجات سنت علم دینی از انزوای ناشی از اختناق رضاشاهی و ضعف حوزه‌های مرکزی آن روزگار بود. شیخ حائری با تاکید بر تربیت فقهای مستقل و خودساخته، حوزه را از نو بنیان نهاد، بدون وابستگی به دولت و با تکیه بر علم، تقوا و تهذیب‌نفس (موسوی بجنوردی، ۱۳۸۶: ص۱۱۲).
۲. عصر بروجردی؛ تثبیت مرجعیت و آغاز تعاملات جهانی
ورود آیت‌الله العظمی بروجردی به قم در سال ۱۳۲۳ش، آغاز عصر طلایی حوزه بود. ایشان با نبوغ فقهی و درایت اجتماعی، حوزه قم را به مرجعیت بی‌بدیل در جهان تشیع تبدیل کرد. حمایت از وحدت اسلامی، ایجاد ارتباط با علمای اهل سنت، تلاش برای گسترش تشیع در آفریقا و تأسیس مجله «درس‌هایی از مکتب اسلام» از خدمات ماندگار وی بود (سروش محلاتی، ۱۳۸۹: ص۶۵). در عین حال، حفظ استقلال حوزه از دخالت‌های حکومتی از مهم‌ترین خطوط قرمز ایشان به شمار می‌رفت.
۳. امام خمینی(ره)؛ آغاز بیداری سیاسی حوزه
در دل همان فضای نسبتاً محافظه‌کار، امام خمینی(ره) با رویکردی نوین به فقه و سیاست، تحول عظیمی را در حوزه قم رقم زد. با طرح نظریه ولایت فقیه، ایشان فقه را از ساحت فردی صرف، به قلمرو حکمرانی و عدالت اجتماعی وارد کرد (خمینی، ۱۳۸۸: ج۲، ص۴۴۳). امام با افشاگری علیه رژیم شاه، بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها و تدریس فقه حکومتی، بذر نهضت اسلامی را در قم کاشت. تبعید امام، آغاز جهانی‌شدن گفتمان فقه سیاسی شیعه بود.
۴. حوزه قم پس از انقلاب؛ از مرکزیت علمی تا محور تمدن‌سازی
با پیروزی انقلاب اسلامی، حوزه علمیه قم عملاً به قلب فکری و علمی نظام اسلامی بدل شد. تأسیس رشته‌های تخصصی، مراکز پژوهشی، حوزه‌های علمیه خواهران، جامعهالمصطفی العالمیه و نهادهای فرهنگی بین‌المللی، همه حکایت از ظرفیت عظیم حوزه دارند. اما این رشد کمّی، چالش‌هایی نیز در پی داشته است، ازجمله تکرار، ضعف در محتوا، گسست با جامعه و گرایش به ساختارگرایی غیر مؤثر (عباسی، ۱۳۹۸: ص۱۵۳).
۵. چالش‌های امروز حوزه علمیه قم
برخی از مهم‌ترین چالش‌های صدسالگی حوزه قم عبارت‌اند از:
نفوذ سکولاریسم خزنده در اندیشه دینی: جریان‌هایی با ظاهر نواندیشانه، در پی بی‌اثر کردن فقه در زندگی اجتماعی و سیاسی هستند.
تحجر و دگم‌اندیشی مقابل نوگرایی اجتهادی: افراط در ظاهرگرایی و مقاومت در برابر تحول ساختاری، حوزه را از مقتضیات زمانه دور می‌کند.
ضعف در پیوند با توده‌های مردم و مسائل اجتماعی: فاصله گرفتن برخی از فضلای حوزه از در همد مردم، مسأله‌ای است که امام و رهبر انقلاب نیز به‌کرات درباره آن هشدار داده‌اند (خامنه‌ای، ۱۳۹۷).
دخالت عناصر نفوذی در تصمیمات حوزوی: برخی جهت‌گیری‌های نادرست ناشی از نفوذ یا ضعف‌بینشی افراد کم‌سوادی است که از عمق سنت علمی و سیاسی حوزه بی‌بهره‌اند.
۶. راهکارهای بازسازی نقش تمدنی حوزه
برای تحقق جایگاه تمدنی حوزه در گام دوم انقلاب، راهکارهایی همچون موارد ذیل ضروری است:
بازگشت به سنت اجتهادی همراه با تمدن‌سازی، همان‌گونه که امام خمینی و شهید صدر پیشنهاد کردند.
احیای پیوست عدالت و فقه اجتماعی در سرفصل‌های درسی.
بازتعریف نظام آموزشی حوزه و برون‌رفت از ساختارهای کهنه.
تقویت فقه تخصصی در حوزه‌هایی همچون خانواده، رسانه، مقاومت و اقتصاد.
ایجاد ارتباط ساختاری میان حوزه با نهادهای مردمی، جبهه مقاومت و مهاجران مؤمن.
نتیجه‌گیری
حوزه علمیه قم، با پشتوانه‌ای صدساله، اکنون در نقطه‌ای تاریخی ایستاده است. اگر رسالت تاریخی خویش را ـ که همانا هدایت امت، تحقق عدالت و زمینه‌سازی برای ظهور است ـ بازتعریف نکند، در حاشیه تاریخ خواهد ماند. اما اگر با احیای عقلانیت انقلابی، تهذیب علمی و پیوند با مردم، گام دوم را آغاز کند، می‌تواند در آینده تمدن اسلامی نقش‌آفرینی تاریخی ایفا کند.
منابع
موسوی بجنوردی، سید محمد. خاطرات و مبارزات سیاسی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶.
سروش محلاتی، رسول. نقش آیت‌الله بروجردی در مرجعیت شیعه. قم: انتشارات بوستان، ۱۳۸۹.
خمینی، روح‌الله. کتاب البیع، ج۲. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، ۱۳۸۸.
عباسی، حسن. حوزه انقلابی در گام دوم انقلاب. تهران: اندیشکده یقین، ۱۳۹۸.
خامنه‌ای، سید علی. بیانات در دیدار با اساتید حوزه، ۱۳۹۷/۲/۱۹.
