زندگی نامه امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان سرشار از ماجراهایی است که نشان دهنده علم و بصیرت والای ایشان می باشد. در ادامه مرور مختصری بر زندگینامه امام رضا خواهیم داشت.
ابو الحسن علی بن موسی(ع) ملقب به «رضا» امام هشتم از ائمه اثنی عشر(ع) و دهمین معصوم از چهارده معصوم(ع) است. امام رضا (ع) از سلاله پاک رسول خدا (ص) و جانشین ایشان است. ایشان به عالم آل محمد نیز شهرت دارد. در این بخش از دین و مذهب نمناک زندگی نامه امام رضا(ع) را از ولادت تا شهادت به اختصار بیان می کنیم.
تاریخ ولادت امام رضا(ع)
امام رضا(ع) بنابر نظر مشهور مورّخان وی در یازدهم ذی القعده سال ۱۴۸ هـ. ق، در مدینه منوّره متولد شد. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶)
نام و القاب امام رضا(ع)
نام مبارکشان «علی»، کنیۀ آن حضرت، «ابوالحسن» و دارای القاب متعدّدی از جمله؛ رضا، صابر، فاضل، قره اعین المؤمنین (نور چشم مؤمنان) و… هستند. (الهدایه الکبری، ص ۲۷۹؛ کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج ۲، ص ۲۸۴)
اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است.
پدر و مادر امام رضا(ع)
پدر بزرگوار امام رضا(ع)، امام موسی کاظم(ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ.ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند.
مادر گرامی امام رضا(ع) نجمه نام داشت. (الاحتجاج علی أهل اللجاج، ج ۲، ص ۳۷۴؛ الاختصاص، ص ۱۹۶)
البته نام های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کرده اند. (سیره معصومان، ج ۶، ص ۱۴۲)
دوران کودکی و جوانی امام رضا(ع)
حضرت رضا(ع)، دوران کودکی و جوانی را تا سال ۲۰۱ هجری قمری در مدینه طیّبه(حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ص ۴۲۶) که مهبط وحی بود در خدمت پدر بزرگوارش سپری کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم(ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتی را که امام کاظم(ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت.(پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا (ع)، ج ۱، ص ۵۰)
در منابع تاریخی اطلاعاتی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست.
ازدواج امام رضا(ع)
امام رضا(ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد(ع) است. وی کنیزی بود که به او سبیکه یا دُرّه می گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالی نوبه (منطقه ای در آفریقا) است.(إعلام الوری بأعلام الهدی، ج ۲، ص ۹۱)
همسر دائمی امام رضا(ع) ام حبیبه بود.(عیون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۴۷)
همسر و فرزندان امام رضا(ع)
وی همسری به نام سبیکه داشت (الأئمه الاثنا عشر، ص. ۹۸)که گفته شده است از خاندان ماریه همسر پیامبر(ص)بود. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶؛الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۴۷)
علاوه بر سبیکه، در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا(ع) ذکر شده است:مأمون به امام رضا(ع) پیشنهاد داد که با دخترش « ام حبیب » ازدواج کند و امام نیز پذیرفت. طبری این ازدواج را در حوادث سال ۲۰۲ق یاد می کند. (روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج ۱، ص ۵۳۱)
گفته اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه هایش بوده است.( التتمه فی تواریخ الأئمه(ع)، ص ۱۲۳)
یافعی نام دختر مأمون را « ام حبیبه » می داند که مأمون او را به عقد امام رضا در می آورد.( الأئمه الاثنا عشر، ص ۹۸؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، ج ۲، ص ۴۱)
سیوطی نیز، از تزویج دختر مأمون با امام رضا(ع) یاد می کند ولی اسم آن دختر را ذکر نمی کند. (سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۶)
در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا(ع) نقل های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آنها را پنج پسر و یک دختر، به نام های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده اند.(تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ص۴۴)
همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است؛(عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۷۱)
امّا شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم(ع)، فرزندی جز امام جواد(ع) نداشتند.(الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۲، ص۲۷۱)
ابن شهرآشوب(المناقب، ج۴، ص۳۶۷) و طبرسی،(إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۲، ص۸۶) نیز بر همین اعتقادند.
مدت امامت امام رضا (ع)
امامت و وصایت حضرت رضا(ع) بارها توسط رسول خدا(ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان(ع) اعلام شده بود. به ویژه امام کاظم(ع) بارها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرّفی کرده بودند که به یک نمونه از آنها اشاره می شود:
از محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمیّ چنین روایت شده است که گفت:بر امام موسی کاظم(ع) وارد شدم در حالی که ایشان به شدّت مریض بودند، به حضرت عرض کردم:اگر خدای ناکرده برای شما اتّفاقی بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسی رجوع کنیم (امام بعد از شما کیست)؟ فرمود:«به فرزندم علیّ، نوشته او، نوشته من است، و او وصیّ و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود».(عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۲۰ و ۲۱)
امام رضا (ع) پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را در مدینه بر عهده گرفت و به رسیدگی امور پرداخت، ایشان با جمع کردن شاگردان پدر به دور خود به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام های بزرگ و استواری برداشت.
پس از شهادت امام کاظم(ع) که در سال ۱۸۳ هـ ق رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا(ع) شروع شد، و با توجه به این که هارون (پنجمین خلیفه عباسی) در سال ۱۹۳ از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا(ع) معاصر زمان هارون بود.
امام رضا(ع) به مدت ۲۰ سال(۱۷ سال در مدینه و ۳ سال آخر در خراسان) امامت و رهبری مردم را بر عهده داشت.
سفر امام رضا (ع) به خراسان
هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰، یا ۲۰۱ قمری بود. پس از تصمیم مأمون تصمیم مبنی بر دادن پیشنهاد ولایت عهدی به امام، او یکی از افراد خویش به نام رجاءبن ابی ضحاک را به مدینه فرستاد تا امام را به مرو محل اقامت مأمون بیاورد.(تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۵)
مأموران مأمون، امام رضا (ع) و برخی از بنی هاشم را از مسیر بصره به مرو آوردند. مأمون آن ها را در خانه ای و امام رضا را در خانه ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد.( مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۵۹)
شهادت امام رضا (ع)
امام رضا (ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست این خلیفۀ عباسی به شهادت رسید.
پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی ( بقعه هارونیه ) در روستای سناباد دفن کرد.( مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۷۱)
در تعیین سال شهادت امام نقل های مختلفی به ثبت رسیده است. گروهی سال ۲۰۲ هجری قمری را سال شهادت حضرت می دانند.(الأئمه الاثنا عشر، ص ۹۸)
عده ای دیگر سال ۲۰۳ هجری قمری را؛ سال شهادت امام رضا(ع) می دانند که مشهور، نظریه دوم است. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶؛ الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۴۷)
در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست؛ مانند در روز جمعه از ماه رمضان (روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج ۱، ص۵۳۱)
هفدهم ماه صفر،(التتمه فی تواریخ الأئمه، ص۱۲۳)
و آخر ماه صفر.(الأئمه الاثنا عشر، ص. ۹۸؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۲، ص۴۱)
مشهورترین و قوی ¬ترین نظریه در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری است.(بحار الأنوار، ج۴۹، ص ۳)
فضائل امام رضا(ع)
از نگاه بزرگان شیعه، امام رضا(ع) همانند دیگر امامان معصوم(ع)، دارنده تمام کمالات و فضایل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی است. به گفتۀ آنان، او آن چنان در قلّه شکوهمند کمال و فضیلت قرار دارد که نه تنها دوستان و پیروانش او را ستوده اند، بلکه دشمنان کینه توز و سرسخت هم به مدح و ستایش او پرداخته اند.
درباره اوصاف اخلاقی آن حضرت «ابراهیم بن عباس» می گوید:
«هرگز ندیدم که امام رضا(ع) به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمی داد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند بخندد، بلکه خنده اش تبسم و لبخند بود. وقتی که کنار سفره می نشست، همه خدمت کاران و غلامان را کنار سفره می نشاند». (عیون اخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۸۴)
خلفای هم عصر امام رضا (ع)
امام رضا(ع) در دوران امامت خود با سه تن از حُکّام و خلفای عباسی روبهرو و معاصر بود:هارون الرشید، امین و مأمون.(پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا(ع)، ج ۲، ص۳۴۷)
سیره رضوی امام رضا(ع)
سیره اخلاقی:نمونه های فراوانی از برخورد نیک امام در معاشرت با دیگران نقل شده است به طور مثال:رفتار محبت آمیز و همسفره شدن امام با بردگان و زیردستان حتی پس از ولیعهدی (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۵۹)
ابن شهرآشوب نقل کرده است که:
روزی امام به حمام رفت و یکی از حاضران که امام را نمی شناخت از ایشان خواست دلاکی او را انجام دهد. امام پذیرفت و شروع به دلاکی کرد. دیگران با مشاهده این ماجرا امام را به آن مرد معرفی کردند و وقتی آن مرد شرمسار شد و عذرخواهی کرد، امام او را آرام کرد و به دلاکی ادامه داد. (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۳۶۲)
سیره عبادی:
امام رضا(ع) در مناظرات علمی که بزرگان ادیان و فرق در آن حضور داشتند، به مجرد شنیدن صدای اذان، جلسه را ترک می کرد و در پاسخ به درخواست حاضران برای ادامه بحث علمی، فرمود:
نماز می گزاریم و بازمی گردیم. (عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۷۲)
گزارش هایی از عبادت های شبانه و شب زنده داری ایشان نقل شده است. (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۸۴)
سیره علمی :
امام رضا(ع) هنگام حضور در مدینه، در روضه نبوی می نشست و دانشمندانی که از پاسخ سؤالات درمی ماندند، از امام یاری می خواستند. (اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴)
پس از حضور در مرو نیز از رهگذر مناظراتی که برپا می شد، به بسیاری از شبهات و سؤالات پاسخ می گفت. افزون بر آن امام در منزل خود و در مسجد مرو حوزه علمی تشکیل داد ولی وقتی مجلس درس امام بالا گرفت مامون دستور تعطیلی آن را صادر کرد و امام او را نفرین کرد. (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۷۲)
سیره تربیتی:
در سیره رضوی بر نقش خانواده در تربیت فرزند تاکید شده و مواردی همچون لزوم ازدواج با همسر صالح، (الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۲۷)؛ اهتمام به ایام بارداری، (الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۳)؛نامگذاری نیک، (الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۱۹) و تکریم کودک (مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۷۰)گوشزد شده است.
در مورد اهتمام امام رضا(ع) به انس گرفتن با نزدیکان نیز نقل شده است که هرگاه امام فراغتی پیدا می کرد، نزدیکان و اطرافیانش از کوچک و بزرگ را جمع می کرد و به گفتگو با آنان می پرداخت.(عیون اخبار الرضا،ج۲، ص۱۵۹)
