تاملاتی مختصر بر سخنان دکتر خدایاری فرد درباره حجاب در دانشگاه شیراز

به گزارش خبرنگار صدای حوزه با توجه به انتشار کلیپی از سخنرانی دکتر محمد خدایاری فرد، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در همایش سلامت روان شیراز و با توجه به نکات جنجال برانگیزی که بیان داشته اند برخی روانشناسان پاسخ هایی را خطاب به وی منتشر کرده اند که چند مورد را از نظر می گذرانیم:

وقتی فردیت نیچه و یونگ با فردگرایی اشتباه گرفته می‌شود!

دکتر حمید رفیعی‌هنر؛ روان‌شناس و عضو هیئت علمی: چندی پیش قطعه کلیپی از جناب آقای دکتر خدایاری فرد منتشر شد که ظاهرا در جمع تعدادی از فرهیختگان شهر شیراز ارائه شده است. در آن بخش؛ ایشان به لزوم کنار گذاشتن چیزی که آن‌را «حجاب اجباری» می‌نامند تأکید می‌کند و به حاکمیت جمهوری اسلامی توصیه می‌کند به منظور حفظ سلامت روان جامعه لازم است این قانون برداشته شود و زنان به انتخاب خود با حجاب یا بدون حجاب در انظار ظاهر شوند!
توجیه علمی ایشان برای این تجویز؛ لزوم «خود بودن» افراد است. ایشان می‌گویند: «کسی که بدون حجاب بیرون می‌آید و یا کسی که با حجاب ظاهر می‌شود این «خودش» است و این، برای سلامت روان اجتماع مفیدتر است. به‌جای اینکه خودمان را طوری تغییر دهیم و چیز دیگری از خودمان به نمایش بگذاریم… .» بعد به مسئولین توصیه می‌کنند «به‌عنوان یک نمونه بگذارید «حجاب اجباری» در شهر شیراز برداشته شود و هیچ کس هیچ فشاری را وارد نکند!»

اما سوالی که پیش می‌آید این است که بازگویی سخنان فردریک نیچه و کارل یونگ در بیش از یکصد سال پیش در جامعه اروپا که نتوانست درستی و کارآمدی خود را اثبات کند و حتی نتوانست سلامت روان خود آنها را حفظ کند (به زندگینامه نیچه مراجعه کنید) الان دقیقا چه سودی برای جامعه ایرانی ما دارد؟
بله!
آنچه ایشان به‌عنوان ایده روان‌شناختی خود در حال بیان بوده؛ و اصرار بر آن دارند «دقیقا» کلام نیچه؛ فیلسوف آلمانی و بعدها؛ یونگ؛ روان‌تحلیل‌گر سوئیسی در ضرورت «فردیت» و «خود بودن» جهت حفظ سلامت روان است؛ و تقریبا هیچ چیز جدیدی بدان اضافه نشده است!

به مطالب ذیل توجه کنید:
نیچه در یکی از آثار خود ادعا می‌کند سلامت روانی نه در گروه‌ها، بلکه در انسان‌های منحصربه‌فرد و برتر که شهامت «خود بودن» را دارند وجود دارد (Nietzsche 2003)
و یونگ در کتاب «روابط بین ایگو و ناهشیار» (۱۹۲۸) نوشت «در نظر گرفتن کافی خصوصیات خود، بجای سرکوب آنها، برای عملکرد اجتماعیِ بهتر، مفیدتر است». یونگ اغلب از نیچه نقل می‌کرد که «آن چیزی شو که هستی!»:
Become what you are!

در چرایی تکرار تحلیل‌های شخصی (و نه یافته‌های علمیِ) این اندیشمندان توسط یک استاد ایرانی صحبتی نیست؛ امّا ای کاش، حال که قرار است جامعه اسلامی ما نسخه‌پیچ تجویزهای نیچه و یونگِ قرن نوزده اروپا شود؛ لااقل تمام ایده‌های آن‌ها، و نه صرفا بخشی از آن مورد توجه قرار می‌گرفت!

نیچه و یونگ در جریان تبیین شخصیت آدمی سه مفهوم جمع‌گرایی، فردگرایی، و فردیت را از هم مجزا کرده‌اند. از نظر آن‌ها همراهی با گرایش‌ها و خواسته‌های جمعی (یعنی سازگاری با جامعه) همواره نمی‌تواند مفید و یا حتی اخلاقی باشد؛ بلکه لازم است فرد به تفرد یا فردیت خود توجه کرده یعنی به نیروها و انگیزه‌های درونی خود نیز توجه کند؛ نیروهایی که می‌تواند مثبت یا منفی باشد و به جای تلاش برای حذف یا ترکیب آنها، همچون یک بوم نقاشی، رنگ‌های مختلف را در کنار هم بپذیرد؛
امّا موضوع مهمی که یونگ بدان توجه کرده‌ (ولی استاد محترم آن را رها کرده) این است که در کنار این؛ فرد باید مراقب باشد گرفتار پدیده «فردگرایی» نشود! فردگرایی یعنی بی‌تفاوتی و تحقیر هنجارهای جامعه!
از منظر یونگ بین فردیت و فردگرایی تفاوت وجود دارد: «فردگرایی به معنای تأکید و اهمیت دادن عمدی به برخی ویژگی‌های مفروض شخصی به جای ملاحظات و تعهدات جمعی است» (یونگ ۱۹۲۸: ۲۶۷).
یونگ می‌گوید «سوژه خود بودن، منفرد بودن، یا فردیت باید چیزی را به نفع جامعه تولید کند و تا زمانی که هیچ ارزش مثبتی ایجاد نکند، به صورت یک حالتِ (رشد نایافته) باقی می‌ماند». از نظر او فرد به‌عنوان یک حد وسط بین خودیت و سازگاری با جامعه تلقی می‌شود، از این رو فرد نمی‌تواند از سازگاری با جامعه دست بکشد؛ زیرا طبق باور یونگ در دنیای روانی فرد، از قبل، یکسری عناصر جمعی (به‌عنوان کهن الگو) وجود دارند که امکان سازگاری با جامعه را فراهم می‌کند.

آقای دکتر خدایاری عزیز! آنچه شما در حال ترویج آن هستید «فردگرایی» است و نه «فردیت یافتگی» یونگ!
تجویز کنار گذاشتن حجاب یعنی تشویق جامعه به زیر پا گذاشتن هنجارهای جامعه؛ یعنی سوق دادن افراد به فردگرایی و نه تفرد روان‌شناختی! یعنی اهمیت دادن به خواسته‌های خود و تحقیر هنجارهای اجتماع؛ نه پذیرش نیروهای متعدد در دنیای درون!

تفرد روان‌شناختیِ یونگ قرار است فرد را به این مرحله برساند که ضعف‌ها را در کنار قوت‌های خود ببپذیرد؛ نه اینکه قوت‌های جامعه را زیرپا بگذارد!

ای کاش لااقل همچون نیچه در گفتارهای خود به مفاخر ایران زمین؛ همچون حافظ و سعدی شیراز توجه می‌کردید و مثل همیشه برای زنده کردن فرهنگ اصیل ایرانیِ خودمان تلاش می‌کردید!

تاملی بر سخنان دکتر خدایاری فرد درباره حجاب در دانشگاه شیراز

دکتر اکرم عظیمی، روانشناس: ایشان بیان میکنند که: نظام نمیتواند ماجرا را جمع کند.
خب ایشان از ظرفیت های مردمی که پشتوانه محکمی برای نظام جمهوری اسلامی ایران است غافل شدند، قطعا همین ظرفیت مردمی انقلاب کرد، هشت سال دفاع مقدس داشت، فتنه ۸۸ را خاموش کرد، شهیدانی مانند محسن حججی و آرمان الله وردی داد اما نگذاشت به نظام خدشه ای وارد شود
تفاوت در زاویه نگاه به مسایل و میزان گستردگی نگاه است. اگر زاویه محدود و نگاه صرفا تجربی به مسایل داشته باشیم نوسانات نتایج و نظریات را میبینیم، اما زمانی که نگاه ما بر بستر اسلام باشد باآرامش نهایت تلاش خود را میکنیم که عاقبت با متقین است
(نگاهی به قرآن و قصص قرآنی و وعده پیروزی در قرآن میتواند راهنمای معتبری برای ایشان باشد)

ایشان بیان میکنند که: حجاب اختیاری به نفع حفظ نظام است
ایشان احتمالا مبانی و اهداف نظام اسلامی را نمی شناسند، زیرا در نظام اسلامی، لیبرالیسم و آزادی فردی در اجتماع جایگاهی ندارد. بنابراین بااین سطح اطلاعاتی پیشنهاد میدهیم که ایشان یا ارتقا اطلاعاتی داشته باشند و یا درباره آنچه بدان جاهل هستند مصلحت اندیشی نکنند؛ زیرا که قبل از ایشان افراد مختلف و حتی سیاسیون پیشنهاداتی مانند توقف پیشرفت نظامی را دادند که ثابت شد این نوع مصلحت اندیشی ها نه تنها نفعی برای نظام ندارد بلکه به ضرر نظام خواهد بود (نگاهی به ۸سال دوران ریاست جمهوری گذشته این حرف را ثابت میکند)

ایشان بیان میکنند که: هرکس باید خودش باشد و تلویحا اشاره میکنند که حجاب داشتن یعنی نقاب زدن
در روانشناسی رشد، در آسیب شناسی روانی و در روانشناسی اجتماعی یکی از مولفه های جدی که مورد بررسی قرار میگیرد رفتار فرد در حضور دیگران و در جامعه است
همانگونه که رهبر انقلاب تاکید کردند ما کاری نداریم که فلان فرد در خانه خود که رفتار غلطی دارد، وظیفه نظام هدایت افراد در اجتماع است
اگر قرار باشد هدایت افراد را زیرسوال ببریم، بنابراین تقریبا اکثر مشاغل فعلی از اعتبار ساقط میشوند، چه بسا والدین نیز باید وظیفه تربیت را کنار گذاشته و اجازه دهند فرزندشان خودش باشد و نقاب نزند! بنابراین آموزش تمامی آداب اجتماعی از جمله احترام به دیگران، کنترل خشم و.. مغایرت با خود بودن دارد و افراد باید هرزمان بدون کنترل خودشان هرآنچه میل دارند انجام دهند
(پیشنهاد میشود ایشان بجای تعبیر غلط نقاب، از واژه صحیح رعایت آداب و حریم اجتماعی استفاده کنند و ازین منظر به مسأله حجاب بنگرند)

ایشان بیان میکنند که: اگر حجاب قانونی شود منجر به لجبازی میگردد
امید داریم هم دولت و هم مردم، از تمام ظرفیت خود همزمان و بطور صحیح استفاده کنند تا درکنار اجرای قانون، دلایل عقلانی و روانی و اجتماعی استفاده از حجاب تبیین شود که در این صورت اکثریت افراد قطعا حجاب خود را چه بسا بهتر از قبل رعایت خواهند کرد

ایشان بیان میکنند که: نظام روشی جز سرکوب نمی‌داند. ماالبته با ایشان کامل موافق نیستیم، نظام تاکنون سرکوب جدی نداشته است که اگر چنین بود شاهد این بی بندوباری در سطح اجتماع نبودیم و اگر چنین بود اکثریت مردم از شرایط راضی بودند، متاسفانه اکنون اکثریت مردم که تمایل به مذهب یا تمایل به نگاه عقلانی (و نه هیجانی) به مسایل دارند، مخالف شرایط فعلی جامعه هستند و مطالبه جدی ما نیز استفاده ازاقناع و گفتگوی علمی- معرفتی و بیان عواقب ترویج بی حجابی اختیاری می باشد

ایشان بیان میکنند که: بعنوان یک نمونه پژوهشی در شهر شیراز بی حجابی اختیاری آزاد شود
متاسفانه امکان چنین پژوهشی وجود ندارد زیرا عواقب و نتایج این پژوهش الزاما در کوتاه مدت مشخص نمی‌گردد و احتیاج به زمان بررسی طولانی تری وجود دارد
همچنین آیا ایشان تضمین می‌کنند که همه مردم بدانند و آگاه باشند که این یک پروژه علمی و زمان دار است و در این زمان اجازه خروج از شهر شیراز و مراوده با سایرین را ندارند و درنتیجه کنترل همه متغیرهای موثر بر سلامت روان افراد امکان پذیر باشد تا خدشه ای به نتایج وارد نشود
بهتر نیست بجای انجام چنین پژوهشی غیرممکنی، از پژوهش های متعدد گذشته در ایران و در سایر کشورها که همبستگی دینداری و خصوصا رعایت حجاب با سلامت روان را بررسی کرده اند، استفاده کرد

حرف بسیار است و گوش شنوا و چشم بینا و عقل متفکر متاسفانه اندک
در خانه اگر کس است یک حرف بس است

سربازان امام زمان (عج) مسحور اندیشه های خام و محدود نخواهند شد
و العاقبه للمتقین

پاسخ های علمی به یک بیانِ غیرِ علمی

دکتر محسن عزیزی ابرقوئی، روانشناس: جناب دکتر خدایاری فرد، در سخنرانی اخیر خود، اعلام کرده اند که اگر افراد در جمهوری اسلامی ایران، آزادانه دست به انتخاب حجاب یا بی حجابی بزنند، این برای سلامت روان شان بهتر است.

من بدون اینکه بخواهم نتایج پژوهش های مکرّر انجام گرفته در داخل ایران را به ایشان یادآوری کنم، در این ارسال تلاش می کنم، نتایج چند پژوهش در جوامع غربی و خارج از ایران، که در آنجا هجوم علیه ارزش هایی چون حجاب بسیار هم بالاست، به اشتراک بگذارم.

پژوهش شماره ۱:

نقش دینداری و حجاب در تصویر بدنی بهتر و احساس فشار کمتر برای دستیابی به استانداردهای زیبایی در دنیای غرب

بالاترین میزان رضایت از بدن (با وجود این که این گروه دارای بالاترین وزن بدن در نمونه بودند) در میان دختران نوجوان مسلمان مراجعه کننده به مدرسه و با حجاب مشهود بود. آنها همچنین فشار کمتری برای دستیابی به استانداردهای زیبایی ایده آل غربی نسبت به دختران نوجوانی که شیوه لباس پوشیدن غربی را می پذیرند، نشان دادند. نتایج پژوهش حاکی از نقش مهم عوامل اجتماعی-فرهنگی در نگرش فرد نسبت به تصویر بدن است، اما این پرسش را در مورد نقش دین به عنوان یک عامل محافظتی در مورد نگرش بدن و ظاهر در میان زنان مسلمان با حجاب نیز باز می کند.

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27477544/

پژوهش شماره ۲:

حجاب به عنوان یک عامل محافظ در برابر افسردگی

حجاب یا پوشش معمولاً توسط زنان مسلمان انجام می شود، اما همچنان در جامعه سکولار بحث برانگیز است. برخی از فمینیست های غربی استدلال می کنند که حجاب یک رفتار ظالمانه است که برای مثال با ایجاد افسردگی بر زنان تأثیر منفی می گذارد. این مقاله این فرضیه را با یک نمونه ملی از زنان مسلمان آمریکایی آزمایش می کند (N = 194). نتایج تحلیل رگرسیون فرضیه را تایید نکرد. در واقع، زنانی که بیشتر محجبه بودند، علائم افسردگی را کمتر و نه بیشتر گزارش کردند. به عبارت دیگر، حجاب یک عامل محافظتی در زمینه افسردگی به نظر می رسد. با توجه به شیوع افسردگی در بین زنان، یافته ها نتایج مهمی برای زنان مسلمان در هر دو سطح خرد و کلان دارد.

https://www.researchgate.net/publication/316904721_Hijab_and_Depression_Does_the_Islamic_Practice_of_Veiling_Predict_Higher_Levels_of_Depressive_Symptoms

پژوهش شماره ۳:

حجاب زنان در فرانسه به عنوان عامل محافظ در برابر تصویر بدن، اختلالات خوردن و چند اختلال روانی دیگر

با کنترل دینداری و حمایت از جانب خداوند، زنانی که حجاب داشتند اختلاف وزن، نارضایتی از بدن، تمایل به لاغری، اضطراب اجتماعی، درونی کردن آرمان های مرتبط با لاغری و عضلانی بودن، و فشار برای رسیدن به ایده آل ها از سوی همسالان و رسانه ها را به میزان بسیار کمتری از دیگران (افراد غیرمحجبه) گزارش کردند. آنها همچنین تبعیض درک شده به طور قابل توجهی بیشتر از کسانی که حجاب نداشتند گزارش کردند. نتایج ما نشان می دهد که استفاده از حجاب ممکن است یک عنصر محافظ برای زنان مسلمان فرانسوی باشد.

https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13674676.2017.1312322

پژوهش شماره ۴:

ارتباط پوشیدن حجاب و لباس های گشاد با مشکلات روانشناختی درونی (اضطراب، افسردگی) کمتر

https://quod.lib.umich.edu/j/jmmh/10381607.0009.202/–hijab-religiosity-and-psychological-wellbeing-of-muslim?rgn=main;view=fulltext

پژوهش شماره ۵:

تبعیض شدید علیه بانوان مسلمان باحجاب، به عنوان عامل میانجی نگر برخی مسائل سلامت روان ایشان در ایالات متحده امریکا

City University of New York (CUNY)
CUNY Academic Works
Theses and Dissertations Hunter College
Spring 4-30-2018
The Inflfluence of Visibility on Mental Health amongst the Muslim
Female Population in the United States
Sarika Antora
CUNY Hunter College

همانطور که ملاحظه می شود، با وجود تبعیض شدید علیه بانوان مسلمان در جوامع غربی لیبرال و سکولار، دینداری و حجاب، همچنان به عنوان عوامل محافظ در برابر مشکلات مرتبط با سلامت روان از قبیل افسردگی، اضطراب، تصویر بدنی منفی، اختلالات خوردن، و بسیاری مشکلات روانشناختی دیگر ایفای نقش می کنند (جالب اینکه این پیامدهای مثبت در مقایسه با افراد بی حجاب مسلمان و غیرمسلمان در جوامع غربی به دست آمده است که علی الظاهر با اختیار خود دست به انتخاب بی حجابی زده اند). آنگاه برخی عزیزان در داخل میهن اسلامی، درباره ارتباط بی حجابی اختیاری و سلامت روان سخن می گویند… کاش یاد بگیریم اگر ادّعای بیان علمی را داریم، به لوازم آن نیز اندکی پایبند باشیم.

کوتاه و مختصر در جواب ادعای دکتر خدایاری فرد

دکتر احمد امامی‌راد، استادیار پژوهشکده علوم اسلامی رضوی: اخیرا یکی از روانشناسان محترم مطلبی اظهار کرده اند و مدعی بودند که باور «علمی» به این مطلب دارند و هر جا خواستید پخش کنید!

مهم ترین ادعاهای ایشان در ۴ امر زیر خلاصه می‌شود:
۱٫ نظام جمهوری اسلامی نمی تواند از پس زن زندگی آزادی بربیاید.
۲٫ حجاب رو نمی خوام دینی ببینم و می خوام از منظر روانشناسی ببینم.
۳٫ اگه کسی بدون حجاب باشه، این خودش هست و این از نظر سلامت روان اجتماع بیشتر به نفع جامعه است.
۴٫ عدم حجاب اجباری را برای حفظ نظام جمهوری اسلامی مطرح می‌کنم.

در جواب ایشان، به همان ترتیب ذکرشده، به صورت مختصر چند نکته و سؤال دارم:
۱٫ اینکه نظام جمهوری اسلامی نمی تواند از پس زن زندگی آزادی بربیاد، تجربه ثابت کرده است که به یاری امام زمان (عج) از پس بیشتر از این فتنه‌ها هم برآمده است.
۲٫ اینکه حجاب رو دینی نبینید و فقط روانشناسی ببینید، علاوه بر آنکه خود شما معتقد به روانشناسی اسلامی هستید، آیا دین از روان انسان جداست و آیا خالق روانشناسان به نکات روانشناسی آگاه نبوده که در قرآن و روایات این همه به حجاب و محجبه بودن جامعه اسلامی تأکید شده است؟!
۳٫ مهم ترین بحث روانشناسی شما این است که بدون حجاب بودن به نفع جامعه است. آیا تجارب برخی کشورهای غربی این امر رو نشان می ده؟!
اگه ملاک، خود بودن شخص باشه، اون وقت باید بگید برخی از قوانین کشورها که به مذاق شخص خوش نیاید، کنار گذاشته شود!
۴٫ اگه این مطالب رو به خاطر حفظ نظام می‌فرمایید، حفظ نظام جمهوری اسلامی به این است که قوانین اسلامی کنار گذاشته شود؟!

حال با این امر کاری ندارم که یک روانشناس متدین با این سخنان مورد سوت و تشویق مخالفان حجاب قرار می گیرد، اما این استاد روانشناس محترم است و منتظر پاسخ سؤالات بالا از سوی ایشان خواهیم ماند!