به گزارش صدای حوزه، حجت الاسلام و المسلمین سیدعلی حسینی «استاد حوزه علمیه قم و عضو هیئت علمی و مسئول هسته فقه محیط زیست و منابع طبیعی دانشگاه امام صادق علیه السلام» در مقاله ای به گام های رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حفاظت، رشد و بالندگی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست پرداخته است. در این مقاله چنین آمده است:
پیامبر خدا رسالت خود را از مکه آغاز کرد و آنگاه پس از سیزده سال به مدینه هجرت کرد و ده سال آن شهر را به عنوان مرکز حکومت اسلامی و پایگاه رسالت خویش قرار داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در طی این مدت دست به اقدامات گسترده ای درباره محیط زیست، کشاورزی، سرسبزی و خرمی قلمرو نفوذ خود و شکوفایی حکومت اسلامی زد. برای شناخت سیره پیامبر خدا در این باره ابتدا لازم است از شرایط، اوضاع و احوال، اندیشه و اعمال مردم حجاز در آن روزگار آگاه شویم. آشنایی با فضایی که سخنان و کارهای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن تحقق یافته است، بر عمق شناخت و جامع بودن آن می افزاید.
اعراب به صورت قبیله ای زندگی می کردند. این نوع زندگی، فرهنگی خاص به خود داشت و خوی تجاوز، جنگ طلبی، تعصب، رقابت و دشمنی های دیرینه با قبیله های دیگر، از ویژگی آن بود. این موضوع تاثیر فراوانی بر محیط زیست، کشاورزی، دامداری، تخریب مراتع و جنگل ها در آن روزگار گذاشت. به دلیل وجود دشمنی ها، جنگ ها، یورش های بیرحمانه به قبیله ها و در نتیجه سوزاندن مزرعه ها، پر کردن چاه های آب و در انحصار قرار دادن آنها، ناامنی، سراسر حجاز را فراگرفته بود و افراد، همواره از آینده و سرنوشت مزارع و دام های خود بیمناک بودند. به همین دلایل، ناامنی، آفتی بود که در هر حال می توانست امید کشاورزان را به یاس تبدیل کرده و حاصل سال ها زحمت و رنج آنان را بر باد دهد. (ابن اثیر، ۱۳۸۵، ج۱، ص۵۰۲-۶۸۶)
از سوی دیگر، اعراب جاهلی از دانش کشاورزی و محیط زیست در آن روزگار آن چنان که در ایران و سرزمین های مانند آن وجود داشت بی بهره بودند و بر پایه خرافه ها و باورهای بی اساس خود، عمل می کردند. به عنوان نمونه آنان به دلیل ترس از برخی درختان، آنان را می پرستیدند؛ زیرا چنین درختانی را کانون شر و بدی دانسته و برای رهایی از شر آنها، راهی جز پرستش آنها نمی دیدند. به همین دلیل بود که دامداری در حجاز رواج بیشتری داشت؛ اما همچنان اعتقاد به خرافات در خصوص دامپزشکی و مسائلی از این دست، به عنوان مانع هایی بر سر راه رشد و شکوفایی دامداری بود. این نابسامانی ها، پیامدهای ویرانگری بر زندگی مردم آن روزگار حجاز داشت که مهمترین آنها عبارت بودند از: کمبود غذای کافی و مناسب، اختلال در حمل و نقل و مسافرت ها و تجارت های بین شهری. از سویی حمل و نقل و مسافرت های آن روزگار با حیواناتی همچون شتر، اسب و الاغ انجام می شد که در مکه از اهمیت ویژهای برخوردار بود. کمبود یا نبود مراتع مناسب، گسترش فقر و فساد، زورمداری و بی بندوباری از پیامدهای دیگر این وضعیت نامطلوب در محیط زیست، کشاورزی و دامداری بود.
با این توضیح، در این مجال به تبیین اقدامات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حفظ محیط زیست و منابع طبیعی و گسترش کشاورزی می پردازیم:
یک. فرهنگسازی
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آگاهی عمیق و دقیق از اوضاع و احوال طبیعت و محیط زیست حجاز، به فرهنگ سازی درباره حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی پرداخت. حضرت با سیره عملی و کلامی خود، در برابر فرهنگ لبریز از جهل و خرافه و ستم اعراب به ستیز برخاست و فرهنگی نو پدید آورد که بر اساس دانش، واقعیت و عدالت بود. آن حضرت خود پیشگام شد و رفتار بسیار سازنده ای درباره طبیعت و منابع طبیعی در پیش گرفت. مسلمانان که ایشان را اسوه خود دانسته و اطاعت از او را واجب می شمردند، راه او را در پیش گرفته و فرامین و عملکرد آن حضرت را به فرهنگ مبدل ساختند. بر اساس تعدادی از روایات، آن حضرت مانند بقیه پیامبران، کشاورز بود و به طور مستقیم در کار درختکاری شرکت می جست. در این باره امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که امیرالمومنین علی علیه السلام بیل می زد و زمین را آماده می ساخت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هسته ها را می کاشت. آن حضرت، تماشای گیاهان سبز و خرم را بسیار دوست می داشت و از نگاه به سیب سرخ و مناظر سبز و خرم، به دلیل زیبایی آنها خشنود می شد. (کلینی، ۱۴۰۱، ج۶، ص۳۶۰)
پیامبر خدا، در میدان عمل به طبیعت، محیط زیست و کشاورزی اهمیت خاصی نشان می داد و عملا خود و نزدیکترین یارانش، مردمان را به آن تشویق می کردند. این روش و سیره در توجه دادن مردم به منابع طبیعی و محیط زیست، اهمیت بسیار داشت. پیامبر خدا معتقد بود که انسانها محور اصلی توسعه، شکوفایی جامعه اسلامی است و بهترین، کوتاه ترین و هموارترین راه برای شکوفایی و حفظ و بالندگی طبیعت و محیط زیست آن است که مردم از روی اعتقاد در این مسیر گام نهند. سخنان آن حضرت درباره درختکاری، کشاورزی و دامداری سبب شد که بینش، اندیشه و باورهای مردم به طور گسترده در این باره دگرگون شود و به اهمیت سرسبزی و خرمی جامعه اسلامی و ارزش بسیار درختان و فواید و آثار مادی و معنوی آنها به طور عمیق پی ببرند.
پیامبر خدا در راستای فرهنگسازی با قرائت و تفسیر آیه های فراوان درباره طبیعت، محیط زیست و منابع طبیعی و تبیین ابعاد مختلف آن، مردم را از خواب غفلت بیدار کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در پرتو آیات با عظمت قرآن مانند، آیه ۶، ۱۰و ۱۳ سوره الرحمن، آیه ۳۰ عبس، آیات ۳۲-۳۴ ابراهیم، عقیده داشت که گیاهان نه تنها بخش عظیمی از روزی آدمی را فراهم می کنند بلکه بر روان او نیز تأثیر فراوان دارند و آیت و نشانه هستی، قدرت و حکمت خدای متعال شمرده می شوند و دلیل درستی معاد نیز هستند. پیامبر، در این باره دریچه جدیدی از دانش و فهم را به روی مردمان آن روزگار گشود و این موضوع بر انگیزه مردم برای کاشت درختان، حفاظت بیشتر از آنها و کوشیدن در مسیر کشاورزی و دامداری افزود.
سیره پیامبر خدا درباره حیوانات، دامداری، کشاورزی، قطع درختان، انواع میوه ها و سبزی ها، درختکاری، آب و خاک و… سبب شد مسلمانان درباره طبیعت، محیط زیست و منابع طبیعی دارای فرهنگ خاص و سازنده ای شوند؛ فرهنگی که به زیربنای تمدن عظیم اسلامی در کشاورزی و محیط زیست تبدیل شد. البته فقط سیره عملی آن حضرت، سبب پدیدارشدن این فرهنگ باشکوه و سازنده نشد؛ بلکه بیانات ایشان نیز در این راه سهم بسزایی داشت. (زنجانی، ۱۳۶۳، ج۱، ص۱۹۸)
دو. قانونمند کردن عرصه محیط زیست و منابع طبیعی
دومین گام بسیار مهم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای حفاظت و بالندگی محیط زیست و منابع طبیعی، وضع قوانین مرتبط با محیط زیست، منابع طبیعی و کشاورزی بود. قوانینی که از یک سو، امنیت را برای کشاورزان، دامداران، مرتعداران و باغداران به ارمغان آورد و از سوی دیگر زمینه ایجاد آرامش و اطمینان به آینده و اعتماد به خود را فراهم کرد و از سوی دیگر سبب استقبال گسترده از کشاورزی و دامداری شد.
برای نمونه در آن روزگار که چشمه ها و چاهها در منطقه عربستان محدود بودند، گروهی می خواستند بخشی از مرتع ها و زمین ها را در انحصار خود درآورده و دیگران را از استفاده از آنها محروم کنند. به این ترتیب چشمه ها و چاه ها را در اختیار گرفته و نمی گذاشتند گوسفندان و چهارپایان افراد دیگر، از آب آنها بنوشند. وقتی نوشیدن آب برای چهارپایان ممکن نبود به طور طبیعی کسی نمی توانست چهارپایان خود را در آن مراتع بچراند؛ زیرا احشام بیش از علوفه و غذا به آب احتیاج دارند. آنان با این ترفند مراتع را به آسانی در اختیار و انحصار می گرفتند. آن حضرت با وضع قوانین و دستورالعمل هایی، این مشکل را به گون های عادلانه از میان برداشت تا هم صاحبان زمینهای نزدیک به آب و هم مالکان مزرعه ها و باغ های دور و دورتر بتوانند از آنها بهره برند. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم منع کرد که مازاد آب سد و رودخانه ها را بفروشند و فرمود: «کسی که در برابر سیلاب یا رودخانه سدی ایجاد کند تا بهتر بتواند کشت کرده و درختان خود را آبیاری کند، پس از آبیاری نمی تواند مازاد آن را بفروشد؛ تنها می تواند به همسایه خود عاریه دهد تا در نوبت های بعدی پس بگیرد.» همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مقرر داشت از سیلاب وادی «مهزور» به این صورت بهره برداری شود: کشاورزی که در بالای دره است، جلوی آب را سد کند، آب را به پای نخل های خود هدایت کرده و تأمل کند تا ارتفاع آب در کرتها به استخوان غوزک پا برسد. یا اگر زمین زراعتی دارد، آب را در زمین جاری کند و صبر کند تا ارتفاع آب به روی پا برسد پس از آن آب بند و سد را باز کند تا آب سیلاب، باغ ها و مزارع میان دست و پایین دست وارد شود.» (کلینی، ۱۴۰۱، ج۱، ص۲۷۸)
به گفته امام صادق علیه السلام قضاوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان اهل مدینه در موضوع آب هایی که با آن درختان خرما را آبیاری میکردند چنین بود که نباید مردم از آب چاه ها محروم و ممنوع شوند. او میان اعراب بادیه نشین چنین قضاوت کرد که نباید جلوی استفاده مردم از اضافه آب چاه را گرفت، چون در این صورت نمی توانند از مراتع بهره برند؛ و فرمود که در اسلام ضرر بر خود و ضرر زدن به دیگران جایز نیست.(حرعاملی، بی تا، ج۱۷، ص۳۳۳) همان طور که اشاره شد از این حدیث و امثال آن می توان دریافت که گروهی از مردم مدینه، از استفاده دیگران از چاه های آب برای آبیاری نخل ها جلوگیری می کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به طور قاطع در برابر آنان ایستاد و این کار را ممنوع اعلام کرد.
سه. استقامت در اجرای قانون
سومین گام حضرت در حفاظت، بالندگی و شکوفایی طبیعت، کشاورزی و محیط زیست، پایمردی و استقامت در اجرای قانون بود. بی شک قانون خوب و عادلانه، شرط لازم توسعه و پیشرفت است؛ اما شرط کافی نیست. قانون برای عمل است و خود به تنهایی تاثیری ندارد. پیامبر خدا به شدت و با دقت به قوانین وضع شده خود پایبند بود و همه توان خود را در مسیر اجرای این دستورها و قوانین صرف می کرد. او نخستین، بهترین و دقیق ترین کسی بود که به قانون های مربوط به زمین، آب، مراتع و دام عمل می کرد. با دست خود درخت می کاشت. در جنگ ها جز در موارد ضروری، از قطع درختان، به آتش کشیدن مزرعه ها و غرق نخلستان ها جلوگیری مینمود.
بر پایه برخى از روایات، پیامبر خدا – صلى اللَّه علیه وآله – که مى فرمود: «هر کسى زمینى را آباد کند، صاحب آن خواهد شد»،(کلینی، ۱۴۰۱، ج۵، ص۲۷۹) جلوى برخى واگذارى هاى زمین را گرفت و تنها زمین هایى را که به اهلش واگذار شده بود، پس نگرفت. پس از جنگ خیبر، براى این که زمینهاى خیبر آباد یا آبادتر شود، زمین ها را به اهل خیبر واگذاشت تا در آنها کار کنند و آنها را آباد کنند و مالیات و اجاره آن را به حکومت اسلامى بپردازند. همواره در زندگى شخصى خود با استفاده از راههاى مختلف مىکوشید ارزش کشاورزى را بنمایاند. وقتى سؤال مىشد کدام مال، بهترین مال است براى صدقه دادن. پاسخ داد: «محصولات کشاورزى و گوسفند» و نیز در پاسخ به این پرسش که بهترین ثروت چیست؟ فرمود: «بهترین ثروت کشاورزى است اگر به طور صحیح و اصلاح شده انجام گیرد و زکات آن داده شود. و در مرحله بعد به دامدارى اشاره فرمود و آن را پس از کشاورزى بهترین کار دانست و در مرتبه سوم فرمود: درختان استوار و بلند خرما که در گل مى رویند و درختانى که در بیابان هاى خشک و تفتیده میوه مى دهند. و در پایان دوباره به درخت خرما اشاره کرد و از فروختن آن نهى فرمود.» (کلینی، ۱۴۰۱، ج۵، ص۲۶۰ و ۲۶۱)
به طور خلاصه پیگیریهای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در اجرای سیاستهای فرهنگی، علمی، بازرگانی و اقتصادی مستمر، با جدیت و قاطعیت بود. این گام یعنی اجرای مداوم و بی وقفه سیاستها، آثار و برکات فراونی برای جامعه در پی داشت.
چهار. آموزش و توسعه دانش کشاورزی و حفظ طبیعت
چهارمین گام پیامبر خدا، آموزش و توسعه دانش کشاورزی و حفظ محیط زیست و منابع طبیعی بود. قرآن کریم در چند آیه، پیامبر خدا را پیامبری می داند که از میان مردم برخاست و کتاب خدا و حکمت را به آنان آموخت: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فىِ الْأُمِّیِّنَ رَسُولًا مِّنهُْمْ یَتْلُواْ عَلَیهِْمْ ءَایَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الحِْکْمَهَ وَ إِن کاَنُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَالٍ مُّبِین» خدا کسی است که در بین آن درس ناخوانندگان، فرستادهای از ایشان برانگیخت تا آیات او را برای آنان بخواند، آنان را پاکیزه سازد و کتاب و حکمت بیاموزد؛ هر چند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند. (جمعه آیه ۲) در ده ها آیه قرآن، از ارزش دانش، تفکر، تأمل و عناوینی از این گونه سخن به میان آمده است، مانند: « قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» آیا آنان که میدانند با آنان که نمیدانند، برابرند. (زمر آیه ۹) به طور خلاصه، آموزش دین، دانش و حکمت در متن تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قرار داشته و احکام مرتبط به آب، درختان، دامداری و دامداران و کشاورزان در زمره این تعالیم است. ده ها روایت موجود از آن حضرت بیانگر این واقعیت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این راه بسیار کوشید و کوشش هایش در حوزه آموزش تاثیر فراوان داشت.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در راستای آموزش مسلمانان، از فضیلت درختکاری، کشاورزی و حفظ طبیعت و منابع طبیعی بسیار سخن می گفت و این مساله را به روش های مختلف، در ذهن های مسلمانان تثبت کرد؛ به گونه ای که ارزش طبیعت و محیط زیست و کشاورزی را برای آنان به صورت فرهنگ درآورد. به عنوان نمونه، آن حضرت، خود نخل می کاشت، از ارزش اقتصادی درختان نخل با تعبیرهای خاص یاد می کرد. بسیار خرما می خورد و از سودمندی های آن سخن می گفت. از درخت نخل با عنوان «عمه» یاد می کرد.(حرعاملی، بی تا، ج۱۷، ص۱۱۳) به هماهنگی شگفت آور نخل با بدن آدمی اشاره می کرد و می فرمود: «نخل از گل آدم خلق شده است.» (مجلسی، ۱۳۵۸، ج۶۲، ص۹۶)
پنج. اجرای عدالت
آیات متعددی از قرآن کریم درباره عدالت است. پیامبر خدا بر پایه این آیات از مسلمانان میخواست دربرخورد با همسران، فرزندان، خویشان، یکایک افراد جامعه و طبیعت اطراف خود عادلانه عمل کنند. او خود نیز الگوی یگانه و بی همتای اجرای عدالت بود که هرگز از آن روی بر نتافت. خداوند متعال در قرآن می فرماید: «قل امر ربی بالقسط» ای رسول ما به مردم بگو: خدا مرا فرمان داده است تا قسط و عدالت را برپا کنیم. (اعراف آیه ۲۹) یا در جای دیگر می فرماید: «امرت لاعدل بینکم» به من امر شده است که میان شما با عدالت رفتار کنم.(شوری آیه ۴۲) حضرت می فرمود خداوند متعال به نه چیز مرا سفارش کرده است که اجرای عدالت در حال خشنودی یا خشمناکی یکی از آنهاست. (مجلسی، ۱۳۵۸، ج۷۴، ص۱۴۰)
رابطه عدالت اجتماعی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم الگو و پیشتاز آن بود با پیشرفت و شکوفایی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست آن روزگار روشن است. کسی که از سر انصاف و بر اساس عدالت زندگی کند می کوشد تا با استفاده از سرمایههای طبیعی و غیرطبیعی به روزی حلال دست یابد؛ مهمترین این سرمایه ها در هر زمانی، زمین و آب یا به عبارتی کشاورزی است. کسی که روزی حلال کسب می کند، نمی تواند با حمله به قبیله و به یغما بردن اموال آنان، تاراج ثروت های مردم و شبیخون زدن بر این و آن و کاروان ها، سرمایه ای به دست آورد و از آن بهره ببرد. همچنین مجاز نیست به کارگران، بردگان و دهقانان خود ستم کند و حاصل رنج آنان را سرمایه و مال خود سازد، بلکه باید در پی کار مشروع و شغل حلال باشد و نیز می باید سهم نسلهای آینده را از مواهب و منابع طبیعی از بین نبرد. خدا می فرماید: «وَ الْأَرْضَ وَضَعَها للانامِ» زمین را برای برخورداری مردم قرار داد. (الرحمن آیه ۷)
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در راستای اقامه عدالت، از هرگونه اسراف و تبذیر در تمام عرصه های زندگی، به ویژه اسراف در منابع طبیعی دوری می کرد. به عنوان نمونه اسراف آب را حرام می دانست؛ حتی از اسراف در آب وضو و غسل به شدت نهی می کرد و می فرمود: «در آینده گروهی از امت من خواهند آمد که یک مد آب را برای وضو و یک من را برای غسل کم می شمارند، آنان بر خلاف سنت من عمل می کنند.» (حرعاملی، بی تا، ج۱، ص۳۴۱) افزون بر این پیامبر خدا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد زمینداران، دامداران و کشاورزان سهمی از محصول های خود را برای فقیران و حکومت اسلامی کنار بگذارند؛ این سهم در فقه اسلامی در قالب خمس و زکات مطرح شده است.
