به گزارش صدای حوزه، با هدف معرفی رشته “مطالعات اسلامی زنان در سطح ۳” و ظرفیت های پژوهشکده زن و خانواده در برگزاری این رشته، نشستی ویژه طلاب سطح دو حوزه‌های علمیه خواهران و با همراهی جمعی از طلاب، اساتید و پژوهشگران در سالن شهید سلیمانی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران به صورت حضوری و برخط برگزار شد.
در این نشست حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا زیبایی‌نژاد رییس پژوهشکده زن و خانواده، سرکار خانم دکتر فریبا علاسوند و حجت الاسلام دکتر امیرمهاجر میلانی از اعضای هیات علمی پژوهشکده و از اساتید این رشته به ایراد سخن پرداختند.
حوزه مطالعات زنان، یک حوزه علمی و تخصصی
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا زیبایی‌نژاد رییس پژوهشکده زن و خانواده در ابتدای این نشست اظهار کرد: عده‌ای گمان می‌کنند چون زن هستند یا عضوی از خانواده هستند خیلی پیرامون موضوع زنان اطلاعات دارند و هر کسی به خود اجازه اظهار نظر در این زمینه می‌دهد؛ در حالی که این عرصه، عرصه ای تخصصی است.
وی اضافه کرد: ویل‌دورانت نویسنده کتاب تاریخ تمدن، ۱٠٠ سال پیش گفته است:« اگر به من گفته شود مهم‌ترین اتفاق قرن ۲۱ تا کنون چیست من نمی‌گویم کشف اتم بلکه می‌گویم تحول در خانواده». اکنون هم زن، هم مرد و هم خانواده تحولات شگرفی پیدا کرده‌اند و مسائل نوپدیدی ایجاد شده است که گاهی موضوع‌شناسی زن و خانواده آنطور که انتظار می‌رود به خوبی فهم نمی‌شود.
برخی کسانی که در حوزه زن و خانواده کارشناسی و صحبت می‌کنند دین را در کلیت خود فهم نمی‌کنند، یعنی گاهی دین را به فقه تقلیل می‌دهند و رساله عملیه را تمام دین می‌دانند و توجه دقیق ندارند که دین اسلام در صدد ارتقا انسان در کلیت خود یعنی نظام رفتاری، ارزشگذاری، بینش، حساسیت، معرفتی و … است.
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد با بیان اینکه نگاه تقلیل‌گرایانه نسبت به اسلام در بین عموم متدین‌ها و حوزویان وجود دارد افزود: وجود این نوع نگاه در بین این قشر باعث می‌شود توصیه‌هایی که می‌کنند ناشی از غفلت از بخش مهمی از آموزه‌های دینی باشد؛در حالیکه باید توجه داشت که فقه تنها بخشی از نیازهای جامعه را برطرف می‌کند و نه تمام آن را.
رییس پژوهشکده زن و خانواده با بیان اینکه برخی پرسش‌ها راه حل فقهی ندارد گفت: نظام ارزشگذاری دینی و حکم واجب و محرم فقهی باید در جای خود مورد توجه قرار گیرد، به عنوان مثال خانه‌داری و مداخله در امور تربیتی فرزند تکلیف زن نیست ولی عمل نیک است.
ورود مستقل پژوهشکده زن و خانواده به تعلیم رشته «مطالعات زنان» بر اساس نیاز شکل گرفت
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد ادامه داد: دوره نخست تاسیس رشته مطالعات زنان در سطح سه حوزه در سال ۹۲ با اجرای مرکز مدیریت حوزه خواهران و پشتیبانی علمی پژوهشکده زن و خانواده صورت گرفت. بعد سایر مراکز مثل جامعه‌الزهرا و مدرسه معصومیه(س) هم به این حرکت پیوستند.
در دهه ۹٠ رییس دانشگاه ادیان و مذاهب دکتری رشته مطالعات زنان را در این دانشگاه راه انداخت، در گام نخست سه گرایش در این خصوص طراحی شد که دو مورد آن اجرا شد.
ابتدا طراحی و برنامه‌ریزی و مصاحبه‌های علمی توسط تیم پژوهشکده زن و خانواده صورت گرفت ولی سال‌های بعد خود دانشگاه ادیان و مذاهب این امور را پیش برد به طوریکه از سال ۹۳ تا کنون چند دوره دکتری در رشته مطالعات زنان در دانشگاه ادیان و مذاهب قم برگزار شده است.
وجود ظرفیت های خاص
حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد ادامه داد: پژوهشکده زن و خانواده به دلیل داشتن ظرفیت‌های خاص از جمله اعضای هیات علمی که دارد، علاوه بر پشتیبانی از رشته مطالعات زنان که توسط سایر نهادها برگزار می‌شود تصمیم به اجرای مستقل این رشته گرفت.
رییس پژوهشکده زن و خانواده تصریح کرد: ۲۳ سال از تاسیس دفتر مطالعات و تحقیقات زنان می‌گذرد و اکنون به پژوهشکده ای با سابقه در حوزه تخصصی زن و خانواده تبدیل شده است؛ در حال حاضر این پژوهشکده به عنوان نهاد مشاوره‌ای و کارشناسی با سایر نهادهای تخصصی و مدیریتی کشور همکاری دارد.
وی عنوان کرد: این نیاز احساس شد که رشته مطالعات زنان توسط گروهی در پژوهشکده در مقطع سطح سه و چهار راه‌اندازی شود تا نیروها در کنار اعضای هیات علمی این پژوهشکده پرورش یابند، در جوار کتابخانه تخصصی باشند و علاوه بر استفاده از اساتید متبحر در این رشته، در نشست‌ها و میزگردهای علمی از نزدیک با مسائل اجتماعی درگیر شوند تا بتوانند راه حل مسائل اجتماعی را یاد بگیرند.
اگر یک منطقی بر انتخاب رشته حاکم نباشد، تحصیلات تکمیلی کاریکاتوری ای در رشته های تخصصی اتفاق میافتد که نیازهای حوزه مطالعات اسلامی را در کشور یا حتی در سطح جهان پوشش نمیدهد
ضرورت حاکم بودن عقلانیت بر انتخاب رشته
دکتر فریبا علاسوند عضو هیات علمی پژوهشکده زن و خانواده و از اعضای شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه خواهران، با اشاره به فلسفه وجودی برگزاری این نشست گفت: این نشست، مدخل خوبی است برای انتخاب رشته در سطح ۳ به جهت ضرورت حاکم بودن عقلانیت بر انتخاب رشته که سرنوشت علمی، تحصیلی و حتی کاری بانوان طلبه را رقم میزند.
گاهی نیز انتخاب نه بر اساس شناخت کافی بلکه بر مبنای علایق زمینه ای صورت میگیرد. توضیح آنکه، گاهی انتخاب ها در میان طلبه های حوزه های علمیه مبتنی است بر انگیزه های دینی؛ مثل اینکه خیلی از طلاب به جهت علاقه به ساحت قرآن شریف گرایش به تفسیر دارند که البته در جای خودش قابل تقدیر است ولی اگر یک منطقی بر انتخاب رشته حاکم نباشد، یک تحصیلات تکمیلی کاریکاتوری در رشته های تخصصی شکل می گیرد که نیازهای حوزه مطالعات اسلامی را در کشور یا حتی در سطح جهان پوشش نمیدهد.
بنابراین ضرورت دارد که افراد به یک شناخت خوب و منطقی نسبت به رشته ها رسیده و در یک مقایسه معقول بتوانند نظر به اینکه برون داد فرد در آن رشته چه خواهد بود، درباره سرنوشت علمی و تحصیلی خود تصمیم گیری کنند.
ماهیت مطالعات زنان
عضو هیات علمی پژوهشکده در ادامه گفت: من صحبتهای خود را در سه بخش ارائه میکنم.یکی درباره ماهیت مطالعات زنان و تعیین اینکه مطالعات اسلامی زنان که ما به آن دعوت میکنیم، در جغرافیای مرتبط با این رشته در کجا قرار گرفته است؟
مطالعات زنان از زمانی که به عنوان رشته پژوهشی و بعدها به عنوان یک رشته آموزشی وارد آکادمی شد به عنوان WomenS study یعنی “مطالعات زنان” مفتوح شد و گاهی برای آن دانشکده و انستیتیو تأسیس کردند و در واقع به عنوان یک موسسه در فضای آکادمی شکل گرفت و گاهی نیز به عنوان تابعی از یک دیسیپلین بزرگتر شکل گرفت .
مثلا دانشگاه مذهب در آمریکا رشته مطالعات انجیلی زنان را به عنوان یک رشته خاص راه اندازی نمود، بنابراین در جهان، مطالعات زنان به عنوان یک رشته آموزشی یا پژوهشی در قالب دانشکده یا یک موسسه وجود دارد.
در ادامه، تغییراتی ایجاد شد و رشته مطالعات جنسیت شکل گرفت. در حقیقت به نظرشان رسید که باید به جای مطالعات زنان به چند دلیل مطالعات جنسیت داشته باشند. یکی اینکه مطالعات زنانگی از مطالعات مردانگی جدانیست و دو اینکه اصلا ما چرا دو دسته بندی داشته باشیم؟ زنان و مردان؟
بلکه می توان انواع جنسیتها را داشت و پیرو این نظر که انواع جنسیتها را داریم لذا مطالعات جنسیت باید داشته باشیم یعنی Gender Studies.این اتفاق باعث شد “مطالعات زنان” به “مطالعات جنسیت” تغییر نام بدهد .
سپس تقویت حوزه “مطالعات جنسیت” در رشته های بزرگ مثل علم اقتصاد،سیاست، جامعه شناسی، روانشناسی و برخی رشته های حوزه علوم تجربی، مورد توجه قرار گرفت بدین معنا که مطالعات جنسیت، به خودی خود یک رشته نباشد بلکه بساط خود را در همه رشته ها و علوم بگستراند و مثلا اگر کسی علوم سیاسی یا اقتصاد و ..و. خواند حتما چند واحد درسی از این رشته، حساس به جنسیت باید بگذراند.
درحقیقت عده‌ای نیز گمان می‌کردند اگر جایی به صورت متمرکز مطالعات زنان صورت گیرد باعث نادیده گرفتن مطالعات زنان در رشته‌های مختلف علوم می‌شود بر این اساس عنوان شد که در رشته‌های بزرگ مثل اقتصاد، سیاست، روانشناسی، پزشکی و … باید رشته مطالعات زنان داخل و با همه علوم همراه شود.
و لذا از یک رشته مطالعات زنان به صورت متمرکز تغییر مسیر داده شد به “مطالعات جنسیت” و با لحاظ نکاتی که اشاره شد در سایر رشته های علوم و به صورت غیر متمرکز. البته این به آن معنا نیست که رشته مطالعات زنان به صورت خاص وجود ندارد و نزدیک به یک قرن است که حوزه مطالعات زنان یا جنسیت به شکلهای مختلفی که توضیح دادم در جهان سابقه دارد.
مطالعات اسلامی زنان هم در جهان وجود دارد
دکتر علاسوند در ادامه با اشاره به اینکه حوزه علایق افراد مختلفی از کشورهای اسلامی یا کسانی که مسلمان هستند به مذهب و اسلام و زنان بوده است، گفت:
مطالعات اسلامی زنان هم در جهان وجود دارد. یعنی افراد مختلفی از کشورهای اسلامی یا کسانی که مسلمان هستند و حوزه علایقشان مذهب و اسلام و زنان بوده است، یک بخشی را تولید کردند در خصوص مطالعات اسلامی زنان. تعدادی از این افراد، فمینیست‌های اسلامی هستند و برخی، فمینیست‌های مسلمان.
برخی از این افراد نیز ممکن است مسلمان نباشند اما به این حوزه علاقه‌مند هستند. به عنوان مثال مثلا در دانشگاه هاروارد پروژه ای تعریف شده است که هر سال پنج نفر از حوزه مذهب و جهان در ارتباط با اسلام را دعوت کرده و هرکدام از اینها، پروژه ای تعریف می کنند. این به معنای بسط و گسترش مطالعات مذهبی از جمله مطالعات اسلامی درباره زنان است.
عضو شورای سیاستگذاری حوزه علمیه خواهران تشریح کرد: هم در مطالعات زنان، مطالعات اسلامی و مطالعات اسلامی زنان دارد دست به دست هم می‌دهد و رو به جلو می‌رود و ادبیات ضخیمی در حوزه مطالعات زنان و مطالعات اسلامی و هم در مطالعات اسلامی شکل می‌دهد.
مطالعات اسلامی که ما در حوزه زنان دنبال میکنیم دارای سه ضلع است: زنان، خانواده و بر پایه اسلام شیعی.
عضو شورای سیاستگذاری حوزه علمیه خواهران اذعان کرد:
در دو دهه اخیر این ضرورت احساس شد که باید مطالعات اسلامی زنان داشته باشیم، اما اضلاعی را به آن اضافه کنیم. مطالعات زنان داشته باشیم و این مطالعات زنان حتماً باید نگرش تطبیقی و مقایسه‌ای داشته و از آخرین اتفاقات و رویدادهای علمی جهان در حوزه زنان با خبر باشد. پس یک ضلع مطالعات ما حتماً مطالعات زنانه است.
دکتر علاسوند در ادامه به ضلع دوم مطالعات اسلامی زنان اشاره کرد و گفت: دنیا در حوزه مطالعات زنان نه تنها بی توجه به موضوع “مطالعات خانواده”بوده، بلکه تعمداً آن را نادیده گرفته است، البته این به معنای عدم وجود “مطالعات خانواده” نیست، بلکه به این معناست که جریانی که مطالعات زنان را شکل داده، الزاماً علاقمند به مطالعات خانواده نبوده است.
به عنوان مثال اگر مطالعات مربوط به حوزه کار خانگی را انجام داده بعنوان یک کنش زنانه یا کنش مردسالارانه به آن توجه کرده و نه بعنوان یکی از اجزای مهم زندگی زنان در خانواده. در نتیجه در پایه ریزی حوزه مطالعات زنان در کشور با رویکرد نوین به نظر رسید مطالعات خانواده حتما اهمیت دارد.
عضو هیات علمی پژوهشکده زن و خانواده تصریح کرد: در اصلاحات اخیری که حوزه در رشته مطالعات زنان انجام داده و در مراحل تصویب خواهی است ، مطالعات اسلامی زنان را به مطالعات اسلامی زنان و خانواده به صورت دقیق تغییر دادیم و سرفصل‌هایی را به مباحث اضافه کردیم تا زمینه انشعاب از رشته سطح ۳ مطالعات اسلامی زنان و خانواده در سطح ۴ به صورت تخصصی‌تر در حوزه مطالعات خانواده پدید بیاید. پس بنابراین بحث خانواده از مختصات رشته مطالعات زنان در حوزه است .
دکتر علاسوند سپس به ضلع سوم رشته مطالعات اسلامی زنان اشاره کرد و گفت:
ضلع سوم، طبیعتا بحث اسلامی است اما اسلام با قرائت شیعی. چون به طور عمده،بحث زنان در مطالعات اسلامی زنان در جهان، بر پایه قرائت سنی است. به جهت اینکه بحث اصولا از کشورهای سنی شروع شده است و کلید اول تغییر نگرش و تغییر رویکرد در بحث زنان از کشورهای اسلامی و سنی پدید آمده است.
به همین جهت بنظرمان رسید که اگر ما می‌خواهیم مطالعات زنان داشته باشیم بعنوان حوزه شیعی لازم است که این قرائت شیعی را مطرح کنیم که اتفاقا قرائت جذاب و منحصر به فردی است و به طور خلاصه عرض کنم که مطالعات اسلامی که در حوزه زنان دنبال میکنیم دارای این اضلاع است: یعنی زنان، خانواده و بر پایه اسلام شیعی.
وی هدف از توسعه رشته مطالعات اسلامی زنان با قرائت شیعی در زمینه آموزشی و پژوهشی را شکل‌گیری ادبیات بزرگ و افرادی که صحنه گردانان تولید، تداوم و فرهنگ‌ساز این ادبیات هستند دانست و گفت: نیازهای متعدد داخلی و خارجی در زمینه مطالعات زنان وجود دارد از جمله در عرصه سیاست.
«مطالعات اسلامی زنان» باری است بر زمین مانده
عضو هیات علمی پژوهشکده زن و خانواده افزود: گفته می‌شود زنان برای پژوهش در عرصه مناسبات جنسیتی زنان مناسب‌تر هستند چون درک بهتری نسبت به شرایط و احوالات موجود دارند که این طبیعی و پذیرفته است و مزیتی برای بانوان طلبه به شمار می‌آید چرا که مسیر هموارتری پیش رو دارند.
حجت‌الاسلام میلانی مطرح کرد: مدت زمان زیادی است که اندیشه‌های رقیب فهمیده‌اند که اگر قصد زدودن اندیشه اسلامی از جامعه ایرانی دارند تنها راه آن مداخله در مناسبات خانواده و جنسیت است و این جریان با امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری متعددی که دارد در حال تولید اندیشه برای شکل‌دهی متفاوت زنان و دختران جامعه اسلامی ایران است.
وی تصریح کرد: بر افرادی که خواستار، علاقه‌مند و دارای استعداد هستند ضروری است وارد عرصه مطالعات زنان شده و در این مسیر اندیشه‌وزری داشته باشند
چون به سایر رشته‌ها از جمله فقه، اصول و … خیلی از دانشمندان ورود کرده‌اند و بار برزمین مانده وجود ندارد وکمتر مسئله‌ای است در حوزه فقه و اصول که واقعا مسئله باشد و کنشگران فقه و اصول نسبت به آن کاری انجام نداده باشند و خود همین موضوع که طلبه در مسئله پایان نامه به مشکل بر می‌خورد نشانگر اشباع نسبی این رشته هاست، درحالیکه حوزه مطالعات جنسیت بار بر زمین مانده است و باری است که هر کسی هم توانایی برداشتنش را ندارد.
حجت‌الاسلام دکتر میلانی یکی از مهم‌ترین مشکلات عرصه سیاستگذاری امر جنسی را نبود نیروی انسانی فاخر دانست و گفت: مسائل متعددی در این عرصه نیازمند پژوهش است ولی عده‌ای همچنان به بازنشر محتواهای تولیدی در این زمینه مشغول هستند که بازنشر مطالب تولید شده کار فاخری به شمار نمی‌آید.
عضو هیات علمی پژوهشکده زن و خانواده عنوان کرد: یادگیری زبان‌های مختلف نیز برای پژوهش در عرصه مطالعات جنسیت لازم است و در پژوهشکده زن و خانواده این مسئله به صورت پررنگ‌تر دنبال خواهد شد چون باید به زبان دنیا آشنا بود تا بتوان پژوهش و اندیشه‌ورزی کاملی ارائه کرد.
وی بیان کرد: زن امروزی خواستار حقوق خود است و سوالات بسیار متنوعی در عرصه مطالعات زنان پیش رو قرار دارد.
عضو هیات علمی پژوهشکده زن و خانواده خاطرنشان کرد: رشته مطالعات زنان رشته‌ای پیچیده، چند بعدی و بسیار شبهه‌انگیز است، بر این اساس از طلابی که سطح دو حوزه علمیه خواهران را به خوبی فراگرفته و توانمندی، پشتکار علمی و شجاعت اندیشه‌ورزی را دارند دعوت می‌شود به این رشته که آینده را هم در پی دارد ورود کنند.
بیشتر بخوانید:
ضرورت تبیین نقش و جایگاه زنان در ارتقا فرهنگ دینی و اصلاح فضای اجتماعی
